گروه جامعه؛ نعیمه جاویدی: مادری در فضای مجازی، دردِ فرزندش را به نخِ تسبیح کلمات می کشد: «دخترم فلج است. می گویم: ستاره جان، مادر! بچه های زیادی مثل تو هستند. بهانه می گیرد؛ تمام دوستانش را اسم می بَرد که روی پای خودشانند. یکبار خیلی گریه کرد و خوابش برد. طفلک، حق می گفت: حتی عروسکم هم راه می رود آن وقت، من نمی توانم...» فقط کرونا مُسری نیست. سرایت عجیبی است سرایتِ نگاه «سالم سالار» از جهان واقعی ما آدم بزرگ ها به جهانِ عروسک بازی بچه ها. کودکان معلول با عروسک هایی بازی می کنند که بویی از محدودیت جسمی و روحی آنها نبرده اند...

بازار کشور ما در حوزه ساخت عروسک؛ مهمترین همبازی کودکان ایرانی «واردات محور» بوده. انگشت شمار، شرکت های ساخت عروسک داریم. کارآفرینی در زمینه ساخت عروسک به خصوص برای و همسان با شرایط جسمی-ذهنی کودکان معلول، حمایت خیران حامی معلولان و از همه مهمتر مطالبه فعال والدین، می تواند رونق فرهنگی-اقتصادی خوبی برای کشورمان در این حوزه به دنبال داشته باشد. این تحقیق، اطلاعات بیشتری در اختیارتان قرار می دهد، شاید شما کارآفرین این گزارش شوید.

عروسک هایی که آمدند و زود غیب شدند!

بعضی تصاویر هیچ وقت کهنه نمی شوند. تصویر دخترک و پسرک غمگینی که عروسک هایشان را در بغل گرفته اند و روی آوارهای بجامانده از جنگ جهانی نشسته اند از همین عکس هاست. انگار از تمام همبازی هایشان فقط همین عروسک برایشان باقیمانده. بعد از جنگ جهانی و شاید به دلیل همین تنهایی کودکان بود که ساخت و فروش عروسک ها رونق گرفت. حتی گفته شد که بستنی های دوقلو، ابتکار پس از این نزاع جهانی بود تا بچه ها از انزوا بیرون بیایند. با هم، هم غذا و همکلام شاید هم رفیق شوند. ماجرا اما برای بعضی بچه ها متفاوت و سخت تر بود چون در جریان جنگ، آسیب جسمی جدی دیده بودند.

مادران این بچه ها برای آنکه داغِ دلِ بچه هایی که دست یا پایشان را در جنگ از دست داده بودند، کم شود دست به کار شدند.عروسک هایی همسان با شرایط جدید فرزندانشان ساختند. چند دهه ای بعد از جنگ جهانی با تغییر نسل، بچه هایی که خاطره تلخ جنگ را به یاد داشتند و حالا خودشان پدر و مادر شده بودند، سعی کردند حتی غباری از سختی هایی که خودشان کشیده اند هم از کنار کودکانشان رد نشود. هالیوود، رونق عجیب و غریبی گرفته بود. عروسک ها با ظاهری شبیه به شخصیت های دیزنی لندی و هالیوودی؛ پُر آرایش و با زیبای اغراق آمیز راهشان را به همه خانه هایی که کودکی در آن بود، باز کردند تا جایی که یادِ کسی نماند، روزگاری حتی بعضی عروسک ها هم معلول می شدند تا غمِ کودکی کم شود.

ماه پیشونی تا چهره ماه گرفته

قصه همسان سازی عروسک ها با صاحبان کوچکشان اما خوشبختانه همیشه انقدر هم تلخ نبود. در ایران پیش از آنکه عروسک های کارخانه ای وارد بازار شوند، والدین با کمی پارچه، پشم، کاموا، نخ، سیم، چوب و گچ برای بچه هایشان عروسک می ساختند. بعضی عروسک ها ظاهر متفاوتی داشتند برای مثال صورتشان خال و ماه گرفتگی داشت، ابروی پیوندی داشتند، یک چشم نداشتند یا مواردی دیگر... افرادی که درباره پیشینه عروسک های ایرانی تحقیق کرده اند نکته جالبی مطرح می کنند؛ در برخی موارد سازنده عروسک، سعی کرده آن را شبیه و همسان با شرایط کودک بسازد. جزئیات، ویژگی یا نقصان ظاهری طفل را در عروسک هم ایجاد می کرده.

با رونق عروسک های وارداتی که رنگ و لعاب چهره، موهای بلوند و چشمان رنگی شان برای کودکان ابروکمان و چشم و مو مشکی ایرانی جذاب بود، کم کم عروسک های خانگی از یاد رفت. عروسک های فرنگی چنان جذاب بودند که قصه همسان سازی بومی عروسک ها در شهر و آبادی های ایران هم کم کم محو شد.

نه به همبازی بزرگسال کودکان!

کمی حوصله برای جستجو و زمان گذاشتن برای تحقیق در گزارش ها و مقاله های خارجی درباره زوایای کمتر دیده شده صنعت اسباب بازی نشان می دهد که از سال 2000میلادی به بعد، تمایل و درخواست برای خرید عروسک های معلول و همسان با شرایط کودکان دارای معلولیت دوباره رونق گرفته است. مهمترین قدم ها هم از سال 2007میلادی به بعد از سوی مادران انگلیسی، استرالیایی و آمریکایی به صورت خودجوش برداشته شده است.

ماجرا اما فقط به کودکان با شرایط خاص جسمی-ذهنی بر نمی گردد. گروهی از والدین کودکان غیرمعلول و فعالان حوزه «سلامت روان کودک» هم می خواهند کودکان را از شر همبازی های «سورئال»، «کمال گرایانه» و «سالم سالار» نجات دهند. عروسک هایی فوقِ بَزَک شده که برخی مقالات قابل تأمل خارجی، آن ها را با عناوینی مانند «دوستان بزرگسال کودک!» با ادبیاتی مانند این تقبیح و نقد کرده اند: نسبت به نزدیک شدن افراد بزرگسال به فرزندانمان سختگیری داریم غافل از اینکه این عروسک ها با ویژگی های کاملاً بزرگسالانه، بچه ها را از دنیای کودکی دور می کنند.

بلوغِ نابالغ و زودرس با باربی ها

کمی تحقیق هم درباره عروسک های «دیزنی لندی» و «باربی» ها ماجرا را بهتر روشن می کند. بسته بندی بزرگی که شامل این عروسک هاست معمولاً مجموعه ای از اقلام مازاد و ناهمخوان با شرایط سنی بچه هاست. اقلامی مانند میز آرایش، انواع لباس شب و مجلسی، لوازم آرایش در کنار عروسک هایی با ویژگی های کاملاً جنسی. خواه ناخواه با این موارد، مصرف گرایی، توجه به جاذبه جنسی، شتاب در بروز رفتار بزرگسالی و یک کلام؛ «بلوغ نابالغ» و «خام» در کودک نهادینه می شود. اسباب بازی هایی که تنها شباهت و امتیازی که برای عروسک یک کودک بودن، دارند همان ابعاد کوچکشان است.

تنها ماندن حتی در دنیای بازی!

ما مایلیم شرایط زندگی برای معلولان مانند ما فراهم باشد اما هنوز فاصله ها زیاد است. وقتی تمام دوستان یک کودکِ ویلچرنشین، سالم هستند احساس تنهایی نکند، چه کند؟ کودک «داون» وقتی می بیند بین عروسک هایش هم تنهاست چه حالی دارد؟ چرا یک کودک با بیماری کم بینایی حاد وعینک ضخیم بر چشم یا آن یکی با سمعکی که همیشه باید بزند یا کودک دیگر که تمام موهایش را در شیمی درمانی از دست داده بین عروسک هایشان هم غریب می مانند؟ این حجم از «سالم سالاری» در جهانِ اسباب بازی ها، مُشتی از خروار جهان واقعی نیست؟

نقصانی که به عمد نمایش داده می شود

جملاتی مانند پرسش های بالا را بعضی والدینِ کودکان معلول و توانیاب آنقدر پرسیدند تا به نتیجه رسیدند. نسل جدید و متفاوت عروسک های قرن حاضر یا به همت خودشان یا بعضی شرکت ها روانه بازار شد؛ عروسک های «معلول» و «همسان» با شرایط کودکان معلول. اسباب بازی های جالبی که با تفاوت ظاهری مانند ماه گرفتگی، شکاف کام، چهره داون و انواع نقص عضو طراحی شده اند. یک شرکت انگلیسی از سال 2007 میلادی در این زمینه فعال است. اوج ظرافت و نکته جالب در طراحی عروسک هایش، این است که حتی حیوانات خانگی همراه عروسک هم دارای نقص عضو مشابه با عروسک و در واقع کودک هستند. تفاوتی که به جای پوشانده شدن به طور مشخصی و به عمد نشان داده می شود.

بانک عجیب و جالب عروسکی

عروسک های معلول حتی بین دیگر خانواده ها هم با استقبال روبرو شده اند. بچه هایی که دوستی، معلول دارند با خریدن، هدیه دادن یا بازی با این عروسک ها همزیستی با شهروندان معلول جامعه را تمرین می کنند. در آمریکا، استرالیا، انگلیس و کشورهای شرق آسیا هم برخی شرکت ها که پیش از این با شعار تولید عروسک بدون «فتالات» در پی جلب اعتماد والدین برای فروش محصولاتشان بودند حالا این بازار را برای حضور، مناسب و خوش بازده دیده اند.

یک نکته جالب؛ شرکت های تولید کننده عروسک معلول، خدمات جالبی باید داشته باشند. برای مثال رنگ مو، چشم، پوست و دیگر جزئیات ظاهری عروسک را باید بتوان مشخص کرد و سفارش داد. با توجه به بانک اعضاء و لوازم جانبی متنوع و مجهزی که دارند، همچنین والدین می توانند با سفارش قطعات، عروسک قبلی کودک را در خانه به عروسک همسان با او تبدیل کنند. این کمک می کند هزینه محسوس پایین بیاید.

خیّران، قیمت عروسک ها را پایین آوردند

قیمت عروسک های معلول و همسان با شرایط کودکان خاص، فعلاً بالاست به دو دلیل. یک، گوی سبقت هنوز در دست کمپانی های غول عروسک ساز است. دو، بازار کاملاً انحصاری است و شرایط با رقابتی شدن ایده آل فاصله دارد. اینجا اما اتفاق جالبی افتاده که کم جای تحسین ندارد؛ ورود به موقع و صحیح خیریه ها به ماجرا. خیریه ها یا با سرمایه های حمایتی خود یا تشویق برندها برای ادای «مسئولیت اجتماعی»، زمینه را برای پرداخت کمک هزینه خرید عروسک معلول برای خانواده های کم برخوردار فراهم کرده اند. برای مثال با این خدمات می توان عروسک معلولی را از شرکت «بیبی چارلی» استرالیا به جای 100 دلار فقط با 15 دلار خرید. بیش از سه چهارم هزینه توسط خیریه ها پرداخت می شود.

خیّران فقط در خرید عروسک پای کار نیستند که در تهیه قطعاتی مانند عینک، سمعک، اندام مصنوعی، لوازم مربوط به عروسک های همسان کودکان در حال شیمی درمانی، عصا، ویلچر و... هم حمایتی قابل توجهی دارند. شعارِ مشترک قابل تأملی هم دارند؛ «نه! به یک جهانی؛ نه! یک عروسکی...» به این معنا که دنیا فقط دنیای افراد سالم نیست و کودکان معلول حق دارند دنیای بازی مخصوص و مشابه خود را داشته باشند.

بازیافت عروسک های دورریز

مادران بچه های معلول در رونق استفاده از عروسک های معلول، نقشی پررنگ داشته اند. برای مثال «ماریا کنت لی» استرالیایی، عروسک هایی به نام «امید» روانه بازار کرد. او برای فعالسازی خط تولید آن از اجزای عروسک های دورریخته شده، کمک گرفت. در فضای مجازی فراخوانی خودجوش داد و طولی نکشید که مادران دغدغه مند با اشتیاقی که او چنین وصف می کند؛ «واقعاً غافل گیر کننده و دور از انتظار» پای کار آمدند. لی، درباره ایده ساخت عروسک ها گفته: «دوست داشتم، کاری کنم که کودکان معلول مثلاً بچه هایی که به سندورم داون مبتلایند یا روی ویلچر می نشینند یا... حس نکنند به دلیل تفاوتشان به اندازه کافی برای جامعه خوب نیستند.»

خلاقیت جالبی برای عروسک اوتیسم به خرج داده؛ روی لباسِ عروسک نوشته: «سلام! من کودکی اوتیسم هستم...» بانویی شرق آسیایی و فعال در ساخت عروسک معلول هم از معجزه در آموزش کودکان خاص می گوید: «آموزش استفاده از ماسک و رعایت بهداشت در شرایط کرونا به کودک کم توان ذهنی واقعاً سخت است. این عروسک ها اما معجزه می کنند. وقتی از بچه می خواهیم مراقب عروسک خود باشد و این کارها را به آنها آموزش دهند، آموزش پذیری غیرمستقیم به بهترین شکل انجام می شود.»

عروسک ها دوباره کودک می شوند

«کلر تاول» مادر سازنده اسباب بازی انگلیسی کم شنوا هم سال 2017 کار خود از اتاق پذیرایی خانه شروع کرده و حالا خانه اش خط تولید عروسک های کم شنواست و خودش یک مادر کارآفرین. یک مادر خلاق دیگر هم عروسک های کهنه با آرایش های غلیظ و زنانه را جمع می کند. با مواد، مهارت و فرمول خاصی که خودش ابداع کرده، ضدعفونی می کند و می شوید. بعد، چهره پردازی به شیوه ای حیرت انگیز و تَردستانه انجام می شود. زنان جلفِ عروسکی؛ باربی ها و دیزنی لندی ها، چهره و پوشش معصوم، ملوس و کودکانه پیدا می کنند. ناگهان از بانویی آراویرا کرده به کودکانی شاد تبدیل می شوند.

والدین خودشان را جدی بگیرند

همت مادرانی که برای ساخت عروسک های مشابه و همسان با شرایط فرزند معلول خود تلاش کرده اند، قابل ستایش است. به انزوای خودشان و فرزندشان نه! گفته اند، قاطع. عروسک ها به تعبیری مقادیر قابل توجهی پلاستیک سنگین را از رها شدن در چرخه طبیعت حذف و بازیابی کرده اند. سفیران فرهنگی فعالی اند که به مادرانه و خلاقانه ترین شکل ممکن، خواسته شان را مطالبه کرده اند. موانع را رفع کرده و کارآفرین شده اند. حد و مرز جدید و آگاهانه ای برای شرکت های تولیدکننده عروسک کودکان تعیین می کنند که عروسک، کالای جنسی نیست. همبازی کودک باید مشابه او باشد.

مطالبی که در این گزارش تحقیقی ارائه شد شاید بتواند برای والدین، موسسات دغدغه مند و خیریه های فعال در حوزه کودکان و قشر توان خواه و معلول جامعه، جرقه ای برای فرهنگسازی، کارآفرینی و فعالیت فرهنگی-اقتصادی باشد.

/انتهای پیام