تهران‌گردی در قرن جدید/ 30 مکان نوستالژیک پایتخت را با قدم‌زدن تماشا کنید

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، کلان‌شهر تهران بناهای تاریخی، دیدنی و مکان‌های تفریحی بسیاری دارد. بیشتر مسافران تهران برای انجام کارهای تجاری و اداری به پایتخت سفر می‌کنند و نمی‌دانند اماکن و بناهای دیدنی تهران مانند گنجینه‌ای ناشناخته که هویت شهری آفریده‌اند، دیوار دیوار در کنار هم جای گرفته است. وقتی تهران و جاذبه‌های گردشگری آن را روایت می‌کنیم، در عمق تاریخ معاصر حدود سه قرن غوطه می‌شویم، قدمتی ناشناخته، جذاب و متفاوت و دشوار در روایت، که باید دید و تجربه کرد.

البته وقایع و رویدادهای پایتخت ۲۳۶ ساله، به قدری در هم‌تنیده با سیاست و آمیخته با زندگی، کار و کسب مردم بوده که گاهی دچار دگرگونی در دوره‌های مختلف تاریخی و توام با اسطوره‌سازی و داستان‌پردازی شده است. روایت‌های تاریخی و شفاهی بسیار متنوع، متفاوت و گاه متضاد تهران را حتی می‌توان در نام‌گذاری کوی و برزن های آن به راحتی دید؛ به طوری که هر مکان-رویداد تاریخی، یا حتی هر گذر و میدان و چهارراهی را می‌شود چندگونه روایت کرد و در مسیرهای مختلف پیاده‌گردی کرد.

یکی از مسیرهای تهران‌گردی جذاب در تهران قدیم، مسیری است که از میدان امام خمینی(ره) آغاز و به خانه اتحادیه ختم می‌شود؛ البته در طول این مسیر که به صورت پیاده طی می شود می‌توان از خیابان لاله‌زار، تماشاخانه تهران، تماشاخانه پارس، کوچه برلن، چهارراه استقلال، عمارت مشیرالدوله، خانه اتحادیه بازدید کرد. البته کوچه ارباب جمشید، عمارت کوشک و موزه نقاشی پشت شیشه هم از جاذبه‌های پیرامونی این مسیر پیاده گردشگری در محله تهران قدیم است.

خیابان لاله زار

بدون شک هیچ خیابانی به اندازه لاله‌زار نمی‌تواند بار معنایی تهران قدیم را برای نسل نو بر دوش بکشد. خیابانی که در گذار تاریخی خود از باغی زیبا به مکانی پر از ترافیک و تردد، شاهد رویدادهای مهم و تغییرات بنیادین اجتماعی و فرهنگی بوده و همچنان به نقش خود به عنوان یک عنصر اجتماعی تاثیرگذار ادامه می دهد.

این خیابان محصول تلاش ناصرالدین شاه در احداث مدل ذهنی از خیابان شانزه لیزه پاریس است. باغ لاله زار نزدیکترین باغ سلطنتی به شهر تهران بود که به عنوان تفرجگاه اعیان و اشراف مورد استفاده قرار می گرفت. محدوده ای خوش آب و هوا که به ویژه به دلیل گل های لاله و درختان کهنسالش معروف بود.

با توسعه تهران در عهد ناصری، باغ لاله زار به داخل محدوده شهری کشیده شد و دیگر از جایگاه پیشین خود به عنوان تفرجگاه بیرون شهری برخوردار نبود. این خیابان امروزه بار نوستالژیک تهران قدیم را بر دوش می کشد. بخش زیادی از این تعلق خاطر به عناصر شهری آن وابسته است.

مکان های خاطره انگیزی که از جمله آنها می توان به گراندهتل، موله روژ، کافه پارس، سینما رکس، سینما رویال، سینما مترو پل، سینما کریستال، سینما ایران، سینما مایاک، تماشاخانه گبومر و روسی خان، تئاتر سعدی، باغ اتحادیه، عمارت مشیرالدوله، خانه اتابک، فروشگاه پیرایش اشاره کرد.

لاله زار در رویدادهای اجتماعی و سیاسی جامعه نیز نقش موثری ایفا کرد. از جمله دفتر بسیاری از نشریات و روزنامه های آزادی خواه در دوران پس از مشروطه در این خیابان مستقر بود.

تماشاخانه تهران

تئاتر نصر که بعدها به تماشاخانه تهران تغییر نام داد، نخستین سالن تخصصی و دائمی تئاتر در تهران است. بنای اولیه این تماشاخانه در قسمت جنوبی گراند هتل در سال ۱۲۹۴، توسط نصراله باقراف گذاشته شد. وی با تغییراتی در مهمانسرا سالنی برای تماشای فیلم فراهم ساخت که تا مدت ها تنها سالن نمایش تهران به شمار می آمد.

استقبال از برنامه های این سالن به حدی بود که سید علی خان نصر به این نتیجه رسید که سالن را تحت اجاره خود درآورد. او که از بنیانگذاران هنرستان هنرپیشگی بود، تغییراتی در سالن نمایش به وجود آورد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تئاتر نصر به تعطیل شد و ملک آن در اختیار کمیته امداد امام خمینی(ره) قرار گرفت. در سال ۶۷ این ملک به اجاره جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران درآمد.هم اکنون تئاتر نصر یا تماشاخانه تهران به مالکیت سازمان زیباسازی شهر تهران درآمده و فرآیند بازسازی و مرمت آن برای تبدیل به موزه هنرنمایش در حال انجام است.

تماشاخانه پارس

تماشاخانه پارس با نام پیشین تئاتر فرهنگ در سال ۱۳۲۳ توسط عبدالحسین نوشین و گروهی از هنرمندان نمایش به بهره برداری رسید. فعالیت این تماشاخانه تا اواخر تابستان ۱۳۳۲ ادامه یافت. در این زمان آتش سوزی مهیبی به وقوع پیوست و صدمات زیادی به ساختمان تماشاخانه وارد آورد. در نهایت این تماشاخانه با نام جدید خود که برگرفته از نام تجاری پارس بود، فعالیت خودرا از سر گرفت. فعالیت مجدد این مجموعه پس از انقلاب با استقبال مواجه نشد و همچنان در سکوت و بلاتکلیفی قرار دارد.

کوچه برلن

کوچه برلن یکی از قدیمی ترین راسته های فروش پارچه و انواع پوشاک مجلسی و خانگی است و به ویژه به دلیل وجود دستفروشان دوره گرد مشهور است. نام کوچه به دلیل قرارگیری در مجاورت سفارت آلمان فدرال از نام پایتخت این کشور گرفته شده است. افول لاله زار و رونق انواع کسب و کارها باعث شد تا به تدریج تمامی پهنه کوچه برلن در تسخیر پاساژها، انبارها و مراکز فروش لباس قرار بگیرد و دیگر نتوان به رد و نشانه ای از تماشاخانه و شرکت های موسیقی و نمایش در آن دسترسی پیدا کرد.

چهارراه استقلال

چهارراه استقلال با نام پیشین مخبرالدوله به عنوان پهنه ای واجد ارزش، بخشی از بافت تاریخی شهر تهران است که رویدادهای مهمی از تاریخ معاصر ایران در آن به وقوع پیوسته است. این چهارراه در زمان پهلوی اول به عنوان میدانی مهم ساخته شد. در وسط میدان یک ستون سنگی با دو مجسمه شیر در دو طرف آن قرار داشت.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد مجسمه یک سرباز و یک غیر نظامی جایگزین شیرها شد. پس از آن برای مدتی مجسمه ای از یک زن و مرد داس به دست قرار گرفت. اواخر دوران پهلوی بار دیگر مجسمه تغییر پیدا کرد و این بار صحنه نبرد یک سرباز و یک دهقان با اژدها به تصویر درآمد. در سال های پس از انقلاب اسلامی نام میدان به استقلال تغییر پیدا کرد و ستون مجسمه های وسط آن نیز برداشته شد تا چهار راه کنونی جایگزین میدان قبلی بشود.

عمارت مشیرالدوله

عمارت مسکونی حسن پیرنیا (مشیرالدوله) یکی از بناهای ارزشمند تاریخی تهران است که در طول زمان، تغییرات بسیاری به خود دیده است. نخستین دوره این تغییرات به سال های پس از مرگ مشیرالدوله باز می گردد که طی آن بخش هایی از حیاط این خانه تفکیک و به عنوان مطب مورد استفاده پسر او قرار گرفت. در نهایت بنای اصلی در قالب وقف به تملک وزارت بهداشت و درمان درآمد. جدا از گچ بری های زیبای خانه، شومینه ها و ایوان و نمای بسیار ارزشمند آن، نکته جالب توجه وجود بالابر غذا است که انتقال انواع غذا و نوشیدنی را از زیرزمین به طبقات مختلف ممکن می سازد.

خانه اتحادیه

خانه اتحادیه با نام پیشین خانه امین السلطان تنها بقایای خیابان لاله زار ناصری است که نمودهای زیبایی از آن برای همیشه در قاب دورربین ناصر تقوایی در سریال دایی جان ناپلئون ماندگار شد. در واقع خانه مسکونی و باغ اعیانی امین السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه قاجار است که پس از مرگ به تملک حاج رحیم اتحادیه درآمد.

خانه اعیانی امین السلطان با قتل او ، توسط وارثان تفکیک و به معرض فروش می رسد و عمارت کنونی توسط حاج رحیم اتحادیه خریداری شده و حفظ می شود. گچ بری ها، ستون بندی ها، شومینه و تزئینات داخلی اتاق ها و طاق بندی حوضخانه از جمله دیگر نمودهای معماری قاجاریه است که در این خانه به زیبایی و فراوانی می توان با آن مواجه شد.

کوچه ارباب جمشید

کوچه ارباب جمشید تا پیش از توسعه، تهران ناصری بخشی از باغ های ییلاقی شمالی شهر بود. این باغ های وسیع در نتیجه توسعه تهران به بافت داخلی شهرها افزوده شد و به تدریج با افزایش جمعیت، تخریب شده و بافت تجاری یا مسکونی شهر را به وجود آوردند.

کوچه ارباب جمشید نتیجه معبربندی بخش های تفکیکی باغ هایی بود که در عهد ناصری، شمالی ترین بخش های شهر را تشکیل می دادند. نام کوچه اشاره به جمشید جمشیدیان دارد، خانه او که یکی از تاجران مشهور زرتشتی بود، در ضلع جنوب غربی کوچه واقع شده است.

وی نخستین نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی و از بنیانگذاران بانک ملی ایران بود. تردد هنرپیشگان تراز اول سینمای آن روزگار ایران در کنار فعالیت های مستمر فیلم سازی باعث شد تا کوچه به تدریج به پاتوقی برای علاقه مندان بازیگری تبدیل شود.

عمارت کوشک

عمارت کوشک با نام پیشین خانه شقاقی و خانه ماندانا شناخته شده بود. عمارت کوشک از بدو ساخت توسط خانواده مهندس حسین شقاقی، به عنوان منزل مسکونی این خانواده مورد استفاده قرار گرفت اما بعدها به شرکت مشاوره بین المللی ماندانا و کندلیس فروخته شد و در سال های فعالیت شرکت در ایران برای اخذ تسهیلات به وثیقه بانک درآمد. سال های پس از پیروزی انقلاب، خانه برای تسویه مطالبات بانکی و طلبکاران شرکت به مناقصه گذاشته شد و بدین ترتیب سازمان میراث فرهنگی وقت توانست آن را در سال ۱۳۶۴ خریداری و تملک کند.

موزه نقاشی پشت شیشه

موزه نقاشی پشت شیشه به منظور حفظ گنجینه این هنر در سال ۱۳۷۷ در ساختمانی که به دکتر سیاوش شقاقی تعلق داشت، به عنوان نخستین موزه نقاشی پشت شیشه ایران و دومین موزه نقاشی پشت شیشه در جهان مورد بهره برداری قرار گرفت.

کافه قنادی مینیون

مینیون که توسط یک خانواده مهاجر اوکراینی به نام تروپوگوسیان در شروع جنگ دوم جهانی تاسیس شد، ابتدا یک نانوایی بود. بعد از جنگ، نانوایی به شیرینی پزی تبدیل شد و سابقه شکلات سازی این خانواده در اوکراین سبب شد تا با وارد کردن یک دستگاه شکلات سازی از اروپا، شکلات دست ساز هم تولید کنند و همچنان این شکلات های پرتقالی از تهرانی و غیرتهرانی دل می برند. ساختمان کافه قنادی مینیون به عنوان میراث معماری معاصر، در ۱۹ خرداد ۱۳۹۹ به ثبت ملی رسید.

اواخر سال ۱۴۰۰ اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان تهران، کتابی را با عنوان راهنمای گردشگری تهران، ری و شمیرانات منتشر کرده است که هشت مسیر پیاده‌گردشگری در تهران قدیم شامل اماکن تاریخی و محله‌های قدیمی پیرامون آن را معرفی کرده است. در این کتاب ۵۵۲صفحه‌ای، محور گردشگری زیارتی ری و سه مسیر پیاده گردشگری در شمیران و مسیرهای کوه‌پیمایی در دامنه البرز به علاقه‌مندان گشت‌وگذار در تهران معرفی شده است.

سیدعزت الله ضرغامی وزیر میراث‌فرهنگی،گردشگری و صنایع‌دستی در مقدمه این کتاب چنین نوشته است: «در پایتخت ایران که خود مشتمل بر تهران، ری و شمیرانات است برنامه‌ریزی برای گشت‌های روزانه شهری یکی از این روش‌های جذاب و مورداقبال برای سفرهای گروهی و تفریحات خانواده‌محور است، زیرا گونه اصلی گردشگری در پایتخت، فرهنگی است و در سال‌های اخیر حتی جذب گردشگران شهری (سوا از گردشگران داخلی) به رقابتی فزاینده در پایتخت تبدیل شده است آن‌چنان که شاهد برگزاری تورهای موضوعی وتخصصی در تهران هستیم»