9خوانش از «ربنا»؛از قاری نوجوان تا اساتید مشهور آواز و قرائت قرآن

به گزارش خبرنگار مهر، ربنا خواندن تقریباً مشهورترین نوای قرآنی ماه رمضان ایرانی‌هاست. متن کامل آیه‌هایی که این دعاها از آن‌ها استخراج شده عبارتند از:

رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ پروردگارا! دل‌هایمان را پس از آنکه هدایتمان فرمودی منحرف مکن، و از سوی خود رحمتی برما ببخش; زیرا تو بسیار بخشنده ای.

رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ پروردگارا! ما ایمان آوردیم، پس ما را بیامرز و به ما رحم کن که تو بهترین رحم کنندگانی

رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا پروردگارا! رحمتی از نزد خود به ما عطا کن، و برای ما در کارمان زمینه هدایتی فراهم آور.

رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ پروردگارا! بر ما صبر و شکیبایی فرو ریز، و گام‌هایمان را استوار ساز، و ما را بر گروه کافران پیروز گردان

نخستین ربنا که به صورت یک اثر مناجات خوانی ضبط شده است و صدای آن باقیمانده است، متعلق به سیدجواد ذبیحی می‌باشد که پیش از انقلاب اسلامی در رادیو و تلویزیون پخش شده است. پدرش سیداسدالله ذبیحی درکه‌ای، مداحی از ساکنان روستای درکه واقع در شمال تهران بود. جواد ذبیحی از جوانی نیز فینه عربی به سر می‌گذاشت و در نشست‌های مذهبی تهران وشهرستان‌ها شرکت می‌کرد. سید جواد ذبیحی مسلط بر دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی بوده است که به خوانندگی بدون موسیقی و همین طور مناجات خوانی و مداحی روی می‌آورد.

ذبیحی به واسطه ارتباط خاص با حکومت و همین طور حضور فعال در رسانه رسمی رژیم پهلوی مورد انتقاد قشر عظیمی از مذهبی‌ها قرار گرفته بود و در میان آنها طرفدارانی نداشت. ذبیحی در مجالس مذهبی دربار دعوت می‌شد. به همین ترتیب پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آثار او فرصت پخش نیافت.

دومین و مشهورترین ربنا را می‌توان ربنای متعلق به محمد رضا شجریان محسوب کرد و دومین اثری دانست که به صورت حرفه‌ای ضبط شده است. «ربّنای شجریان» یکی از آثار برجسته محمدرضا شجریان و شامل ۴ دعا از آیات قرآن است که در دستگاه سه‌گاه خوانده شده و همه دعاهای آن با عبارت ربّنا آغاز می‌شوند. این اثر اولین بار در تیر سال ۱۳۵۸ ضبط شده و سال‌های طولانی، جزو برنامه‌های اصلی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در ماه رمضان بوده‌است. این اثر در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۹۶ در فهرست آثار معنوی (ناملموس) ایران با شماره ۱۳۹۶ به ثبت رسید.

شجریان درباره اینکه چه شد که او مشهورترین مناجات ربنا را خواند می‌گوید: «سال ۵۸ تغییرات و تحولاتی در رادیو مخصوصاً در بخش موسیقی در حال شکل‌گیری بود. رئیس وقت رادیو آقای وجیه‌اللهی که فردی تحصیل‌کرده و روشنفکر بود، از من موکدا و مرتباً می‌خواست با توجه به تغییرات و تحولات سیاسی و مذهبی ایران برای پخش آثار جدید قبل از افطار طرحی انجام بدهم. آن‌ها نمی‌خواستند آثار دوره قبلی را پخش کنند. به ایشان گفتم سال‌هاست من از آن فضا دور شدم و راه من با موسیقی و ارکستر تعریف شده است و این کار الان من نیست اما ایشان گفت که فقط شما می‌توانید و ما تنها شما را داریم و از من خواست برای دم افطار، مناجات‌ها و اذان، کاری انجام بدهم.پذیرفتم این کار را انجام بدهم. کلاسی برای افرادی که قرار بود دعای سحر و مناجات بخوانند، گذاشتم که با این افراد نحوه درست خواندن را کار کنم. به مسئولان گفتم که سال‌هاست مخاطب من را به عنوان خواننده آواز می‌شناسد، اگر بخواهم ربَّنا بخوانم، اذان بگویم ممکن است مخاطب من را نپذیرد و این کار زیبا نیست. چون مردم فکر می‌کنند حالا که جمهوری اسلامی سر کار آمده، شجریان که تا دیروز آواز می‌خواند، امروز دعا می‌خواند و اذان می‌گوید و ممکن است نپذیرند و از سوی دیگر افراد دیگری که به صدای من عادت کردند هم ممکن است بپرسند که چرا شجریان آواز را رها کرده است و دعا می‌خواند.

برای من این کار بسیار سخت بود. به همین دلیل به آن‌ها گفتم که من به شما کمک می‌کنم و به دیگران آموزش می‌دهم تا آن‌ها بتوانند ربَّنا و دعا بخوانند اما خودم این کار را نمی‌کنم. قبول کردند. رفتم استودیو و «ربَّنا» و «مثنوی افشاری» را بدون هیچ تکرار و تصحیحی خواندم. اثر ضبط شده را به ۴ نفر از هنرمندان مورد نظر دادم و از آن‌ها خواستم که تمرین کنند تا برای ضبط آماده بشوند. از همان موقع و حتی قبل‌تر آن فریدون شهبازیان که کار من را شنیده بودند، اصرار می‌کردند که با صدای خودم پخش شود و من هم مصرانه می‌گفتم که صدای من نباید این‌گونه پخش بشود، هیچ اجازه‌ای به آن‌ها برای پخش ندادم اما روز اول ماه رمضان دیدم، ربَّنایی را که خودم خوانده‌ام از رادیو پخش شد. آن موقع به هیچکس هم گفته نشد که این اثر را چه کسی خوانده است. به آن‌ها گفتم که هیچ حق ندارید که بگویید این اثر را من خوانده‌ام. آن زمان مردم فکر می‌کردند که این اثر را یکی از قاریان حرفه‌ای خوانده و من طوری این اثر را خوانده بودم که صدای من مشخص نبود. زمانی که دیدم مردم این کار را خیلی دوست دارند و هی می‌پرسند که این اثر را چه کسی خوانده است؟ وقتی به اطرافیان و به شکل خصوصی می‌گفتم که این اثر را من خوانده‌ام و بدون اجازه من پخش شده، همه تعجب می‌کردند که چطور من این کار را خوانده‌ام؟ اما زمانی که دیدم مردم متوجه می‌شوند که من این کار را به این دلیل نخواندم که با شرایط روز خودم را هماهنگ کنم، اعلام کردم که این اثر را من خوانده‌ام.»

شجریان ربنا را در دستگاه سه‌گاه خوانده‌است. در بخش‌هایی از آن، موسیقی به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز افشاری و گوشهٔ عراق نیز پرده‌گردانی می‌کند اما در انتها به سه‌گاه برمی‌گردد. ربنا در نواری که محمدرضا شجریان با نام به یاد پدر ضبط کرده، منتشر شده‌است.

این ربنا ترکیب چهار آیه، آیات هشتم سوره آل عمران، ۱۰۹ مومنون، ۱۰ کهف و ۲۵۰ بقره است. بعد از آن هریک از قاریان به نحوی این آیات قرآنی را تلاوت کردند.