«قزوین شهری محصور در درختان و باغ‌های بزرگ که همچون نگینی در وسط باغ‌ها می‌درخشد.» این جمله را "پیانزو دل لاواله ایتالیایی" در ۱۰۲۵ هجری قمری زمانی که مهمان شاه‌عباس بود، در توصیف قزوین گفت، اما این روزها آن‌قدر این جمله غریب به نظر می‌آید که اگر پیانزو زنده بود و امروز گشتی در قزوین می‌زد دیگر چنین عقیده‌ای نداشت.

هر چند از زمان پهلوی با کشیدن خط راه‌آهن بخشی از باغستان از بین رفت و شهر به سمت شمال شهر گسترش پیدا کرد، اما بیش از یک دهه است که این باغستان حال خوشی ندارد و هر روز به بهانه‌های مختلف تکه‌ای از این منطقه سبز و درختانش جای خود را به کارخانه‌ها، کارگاه‌های تجاری ـ اداری، قبرستان، جاده‌ها، خانه‌ها و ... می‌دهند، بی‌آنکه به عواقبش فکر کنند. جالب‌تر آن‌که همزمان با تعرض به جان باغستان، از آماده‌سازی پرونده آن برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو خبر می‌دهند.

در طول این سال‌ها از استانداری تا نماینده ولی‌فقیه، نماینده مجلس و دیگر مسؤولان کشور بارها اخطار زوال باغستان سنتی قزوین را داده و احیا و حفظ آن خواستار شده‌اند. از سوی دیگر، برنامه‌های توسعه راهبردی شهر (CDS) و طرح‌های ویژه باغستان، حفظ باغستان را محور کلیدی توسعه شهر قزوین می‌دانند. در ۱۰ سال گذشته طرح‌های مطالعاتی و ساماندهی متعددی روی باغستان انجام شده و بر ارزشمندی و ضرورت حفظ آن تأکید شده، به طوری‌که در سال ۹۴ شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در راستای حفظ باغستان مصوبه‌ای صادر کرده و هرگونه تغییر در ۲۵۰۰ هکتار باغستان سنتی را ممنوع کرده است، اما در عمل به‌جای حفظ باغستان اقداماتی در راستای تخریب آن شکل گرفته است. در تازه‌ترین مورد مجوز تخریب بخشی از اراضی باغستان به انگیزه احداث مجتمع اداری ـ تجاری ۱۲ طبقه صادر شده و در خبرها آمده که مدیرکل میراث فرهنگی قزوین نیز یکی از موافقان و امضاءکنندگان اصلی این تغییر کاربری در کمیسیون ماده ۵ بوده است.

شهرداری سال ۹۳ درست سه ماه پس از آن‌که باغستان ثبت ملی شده بود، خواستار خروج این اثر از ثبت شده بود. همان زمان، یعنی سال ۱۳۹۳ کمیسیون ماده‌ ۵ و اداره‌کل راه‌ و شهرسازی استان قزوین با تصویب طراحی در راستای ساماندهی یک بلوار، کمر به نابودی بخشی از این باغستان می‌بندد و حتی دو روز پس از اعلام مخالفت رسمی مدیرکل وقت میراث فرهنگی قزوین با این طرح، این اداره ابلاغیه‌ رسمی به شهرداری این شهر می‌فرستد تا بلوارسازی را اجرایی کنند.

این‌ اتفاقات در حالی رخ دادند که مقام معظم رهبری در همان سال‌ تعدی به جنگل‌ها، زمین‌خواری و کوه‌خواری را جرم توصیف کرده، از دستگاه‌های مسؤول می‌خواهند تا قاطعانه با این موضوع برخورد کنند.

جاده‌کشی، معضل اصلی باغستان

یکی از دغدغه‌هایی که در تمام این سال‌ها تهدیدی جدی برای باغستان و درختانش محسوب می‌شده، ساخت پل‌ها و جاده‌کشی‌ها به بهانه کاهش ترافیک از دل باغستان بوده است؛ از طرح احداث پل امام رضا (ع) گرفته تا کمربندی نسیم شمال، ساخت سد لاستیکی روی رودخانه ارنجک و ... در تمام مدتی که میراث فرهنگی در برابر تعرض‌ها و تخریب‌های باغستان قزوین، به عنوان یک اثر ملی سکوت اختیار کرده بود و به عقیده دوستداران میراث فرهنگی به نوعی با این طرح‌های مخرب همراهی می‌کرد، اعتراض و پیگیری دغدغه‌مندان بود که مانع از ادامه تخریب‌ها و گاه باعث توقف آن‌ها شد، اما اعتراض این دغدغه‌مندان تا کی می‌تواند به تنهایی مانع تخریب‌های بیشتر شود؟ اما با وجود این فریادخواهی‌ها امروز از این باغستان چه مانده است، همان باغستانی که اگر نبود قزوین در سیل ۹۷ جان سالم به در نمی‌برد.

سعید زارع‌پور ـ کنش‌گر میراث فرهنگی قزوین ـ نیز خیابان‌کشی‌ را معضل اصلی باغستان قزوین می‌داند که در سال‌های اخیر گریبان آن را گرفته است و در این باره به ایران اکونومیست می‌گوید: مدیریت شهری به دلیل ازدیاد وسایل حمل و نقل، ساده‌ترین راه را برای رفع ترافیک شهری در نظر گرفت. این در حالی است که این خیابان‌کشی‌ها غیراصولی بوده است. در این طرح‌های خیابان‌کشی، طرح کمربندی نیسم شمال است که طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی قرار بوده مسیر دسترسی باغ‌دارها باشد، اما با آسفالت کردن این معبر میان‌باغی، یک راه میانبر برای تردد ماشین‌های عبوری ایجاد شد. در دوره پنجم مدیریت شهری با وجود این‌که خودشان هم اذعان داشتند اجرای طرح کمربندی نسیم شمال خارج از وظایف‌شان است، ‌ اما فاز اول این کمربندی را اجرا کردند و با بتن‌ریزیِ این میانبر و ایجاد یک کمربندی، باغستان را به دو نیم تقسیم و در دوره جدید هم فاز دوم آن را تکمیل کردند. این کمربندی آسیب‌های زیادی به باغستان وارد کرد، از جمله قطع بخشی از مسیر آبیاری باغ‌ها، اختلال در دسترسی باغ‌دارها به باغات و از بین رفتن پیوستگی باغستان.

از طرفی زارع‌پور درباره بلاتکلیفی پروژه پل امام رضا (ع) می‌گوید: در پی اعتراض‌های شکل گرفته، شورای عالی معماری و شهرسازی در مصوبه سال ۹۸ تاکید کرد که پل امام رضا (ع) از وسط باغستان عبور نکند، اما شهردار جدید قزوین در جلسه رأی‌گیری خود خیلی راحت اعلام کردند که یک درخت را قطع می‌کنیم و ۱۰ تا درخت به جایش می‌کاریم و باید ادامه احداث پل امام رضا (ع) اتفاق بیفتد؛ چرا که شهدا ناظر کارهای ما هستند و باید این کار را به سرانجام برسانیم. امروز هم ابزار و ادواتی در حاشیه شهر مشاهده می‌شود که نشان می‌دهد قرار است اقداماتی انجام شود، اما چون دوستان شفاف نیستند، نمی‌توان صراحتا این موضوع را تایید کرد، ولی کاملا مشهود است زمینه‌های انجام این اقدامات فراهم شده است.

شرایط به قدری در باغستان قزوین اضطراری است و تخریب آن پیامدهای زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی فرا استانی دارد که سال ۱۳۹۹ مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری بنا به اهمیت باغستان قزوین، گزارشی را در این‌باره تهیه می‌کند و این گزارش به استحضار رییس‌جمهور وقت می‌رسد. وی نیز به وزیر جهاد کشاورزی و وزیران کشور، نیرو، میراث فرهنگی، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست و استاندار قزوین دستور می‌دهد تا از باغات قزوین حراست شود.

عبدالحسین مظفری ـ معاون اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قزوین ـ سال ۱۳۹۹ با اشاره به دستور رییس‌جمهور مبنی بر «حراست از باغستان قزوین»، ‌ اما گفته بود: باغستان توسط میراث فرهنگی ثبت ملی شده است و با توجه به این امر، میراث فرهنگی بیشترین و مهم‌ترین نقش را در حفظ باغستان دارد. همچنین با توجه به واقع شدن باغستان در حریم شهر قزوین باید استانداری و شهرداری پای‌کار آیند و برای حفظ آن کمک کنند. نگاه اداره‌کل حفاظت محیط زیست نیز کمک به حفظ باغستان سنتی قزوین است.

اکنون سوال این است که میراث فرهنگی تاکنون برای حفاظت از باغستان سنتی که در سال ۱۳۹۳ به عنوان اثر ملی ثبت شده است، چه اقداماتی محافظتی انجام داده است؟ سوالی که علیرضا خزائلی ـ مدیرکل اداره میراث فرهنگی قزوین ـ با وجود پیگیری و تماس ایران اکونومیست، ترجیح داد "فعلا" به آن پاسخ ندهد.

زارع‌پور، کنش‌گر میراث فرهنگی قزوین درباره اقدامات میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب و حفاظت از باغستان اما می‌گوید: حرف مدیریت کنونی میراث فرهنگی قزوین این است که ما در چارچوب قانون اجازه نمی‌دهیم آسیبی به باغستان وارد شود، اما عملا می‌بینیم اتفاقاتی که نباید، در باغستان رخ می‌دهد و حرف‌های میراث فرهنگی هم بیشتر زیبا و مردم‌پسند است، درحالی‌که ما در عمل چیز دیگری می‌بینیم.

مصوبه‌ای به نفع باغستان اما در راستای تخریب آن

شکوه کرمانشاهانی ـ عضو هیأت مدیره انجمن تخصصی باغستان سنتی قزوین ـ نیز در گفت‌وگویی با ایران اکونومیست درباره نقش میراث فرهنگی در حفظ باغستان و جلوگیری و توقف تخریب‌های بیشتر بیان می‌کند: متاسفانه میراث فرهنگی قزوین در دو سه سال اخیر هیچ طرح اجرایی حفاظتی برای باغستان نداشته است. دلایل محکمی که در تایید این موضوع وجود دارد، این است که اولا میراث فرهنگی اقدام مثبتی برای حفاظت از باغستان و حمایت باغداران انجام نداده و دوما در مقابل پروژه‌های مخرب در باغستان که اثر ثبت شده‌ی ملی است، ایستادگی نکرده‌ است.

او با بیان این‌که بخش اعظمی از مشکلات باغستان مربوط به برنامه‌های توسعه شهری است، می‌گوید: انجمن توسعه حیات شهر، شهریورماه ۱۳۹۷ گزارشی از مشکلات باغستان و ساخت‌وسازهایی که موجب تخریب آن می‌شود، در صحن شورای عالی معماری و شهرسازی ارائه کرد و طی مصوبه‌ای از سوی این شورا در مهرماه همان سال تمام عملیات عمرانی باغستان تا بررسی‌های بیشتر متوقف شد. در واقع آنچه قرار بود اتفاق بیفتد و تقاضای تشکل‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه‌ی باغستان هم بود، اصلاح طرح جامع به نفع باغستان سنتی قزوین و حذف پروژه‌های مخرب بود. تلاش‌های مردمی قابل توجهی در این‌باره انجام شد و سرانجام آذرماه سال ۹۸ مصوبه جدیدی به نفع باغستان تصویب شد که تمام بندهای آن منوط به حفظ باغستان بود. یکی از این بندها مربوط به احداث بخش دوم پل امام رضا بود که باید تغییری در آن ایجاد شود و به جای عبور از دل باغستان، از لبه شهری ادامه یابد.

او درباره وضعیت فعلی پروژه ناتمام پل امام رضا توضیح می‌دهد: در این چند ماه اخیر دوباره بحث ساخت بخش دوم این پل با اصلاحاتی بر سر زبان‌ها افتاده است. متاسفانه مسیر جایگزین هم باز از میان باغستان می‌گذرد و مسیر بهینه‌ای محسوب نمی‌شود و باز تخریب و قطع درختان را به دنبال دارد. این اقدام با تقسیم باغات و ایجاد نقص در راه‌آبه‌ها، بخش‌های قابل توجهی از باغستان را به کام نابودی می‌کشاند. ما تلاش می‌کنیم و امیدواریم با تعامل با مسؤولان این اتفاق نیفتد و طبق مصوبه سال ۹۸ از همان لبه شهری ادامه پل امام رضا کشیده شود، گرچه کماکان مسؤولان شهری بر این موضوع پافشاری دارند.

نسیم شمال؛ از جاده خاکی تا یک کمربندی خطرناک در میان باغستان

کرمانشاهانی یادآوری می‌کند: یکی دیگر از بی‌توجهی‌های میراث فرهنگی درباره کمربندی نسیم شمال کاملا مشهود است، در مصوبه آذرماه سال ۹۸ یک بند به کمربندی نسیم شمال اختصاص داده شده است. این معبر اصلا کمربندی نبوده است، در واقع معبر نسیم شمال دهه شصت روی خط لوله گاز احداث شد و تا سال‌ها خاکی بود. در دهه هشتاد با آسفالت کردن غیرقانونی این معبر خاکی، آن را به گذرگاهی برای ماشین‌های عبوری تبدیل کردند.

به گفته این فعال میراث فرهنگی، شورای عالی معماری و شهرسازی در مصوبه سال ۹۸ تعیین کرد که معبر نسیم شمال به عنوان کمربندی تعریف نشود و ترافیک عبوری از روی این معبر برداشته شود تا این گذرگاه با غلبه پیاده‌رو و دوچرخه‌ به محوری برای استفاده‌ باغداران و برای گردشگری تبدیل شود.

کرمانشاهانی با بیان این‌که این بند از مصوبه سال ۹۸ تقاضای ما نیز بود، اضافه می‌کند: اما بر خلاف متن صریح مصوبه سال ۹۸، معبر نسیم شمال را در قالب یک طرح ملی به عنوان کمربندی رسمی افتتاح کردند. در واقع یک گذرگاه میان‌باغی که قرار نبوده در هیچ یک از طرح‌های توسعه شهری کنارگذر شود، رسما به یک گذرگاه ترافیک ملی تبدیل شده است.

او درباره مشکلات این کمربندی توضیح می‌دهد: بنا بر مشاهدات ما و باغداران، شاید حدود ۵۰ درصد ترافیک، مربوط به ماشین‌های سنگین است و سرعت آن‌ها آنچنان بالاست که رفت‌وآمد باغدارها از این معبرِ میان‌باغی مختل شده است؛ چراکه امنیت جانی آن‌ها برای عبور از این کمربندی به خطر می‌افتد.

مؤسس انجمن توسعه حیات شهر تصریح می‌کند: میراث فرهنگی قزوین این بار هم در این مقابل این پروژه، کاری نکرد و تنها به یک نامه‌نگاری صوری اکتفا کرد و با این اقدام همراه شد. در زمان اجرای فاز یک این پروژه، آقای مونسان ـ وزیر وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ـ برای جلسه‌ای به قزوین آمد، ما در این‌باره با ایشان صحبت کردیم، در ابتدا گفت میراث فرهنگی قزوین می‌تواند برای این اقدام شکایت کند، اما بعدازظهر همان روز با همراهی مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین این پروژه توجیه شد و ادامه پیدا کرد. این درحالی است که باغستان قزوین بزرگ‌ترین و پر اقبال‌ترین سایت میراث فرهنگی در قزوین است و با این اقدام، موقعیت ثبت جهانی خود را که پرونده‌اش سال‌هاست مطرح شده، از دست می‌دهد.

کرمانشاهانی با بیان این‌که قزوین یک طرح کنارگذر جنوبی دارد که سال‌هاست در طرح توسعه شهری مصوب شده است و از بیرون باغستان عبور می‌کند، می‌گوید: با احداث این کنارگذر مشکل بار ترافیکی قزوین حل می‌شود و دیگر به این بزرگراه‌هایی که می‌خواهند از دل باغستان عبور کنند، نیاز نیست. ما در تمام این سال‌ها درخواستمان این بوده که چرا این طرح اجرا نمی‌شود. در مصوبه‌ی آذرماه ۹۸ شورای عالی معماری و شهرسازی برای کاهش بار ترافیکی، احداث این کنارگذر راهکار اصلی شناخته شد و مقرر شد در اولویت اداره کل مسکن و شهرسازی استان قرار گیرد، اما در این دو سال و اندی که از مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی می‌گذرد، هیچ اقدام عملی در این راستا انجام نشده است و اگر هم اقدامات اداری انجام گرفته به اطلاع عموم نرسیده است.

کمربند شرق، رودخانه ارنجک را خشک کرد

عضو هیأت مدیره انجمن تخصصی باغستان قزوین در ادامه بیان می‌کند: «کمربندی شرق» هم از آن طرح‌هایی بود که میراث فرهنگی به آن توجهی نکرد و این طرح بدون هیچ مصوبه‌ای آغاز شد. در عین حال فاز دوم آن را شورای عالی معماری و شهرسازی لغو و فاز اول آن را به مجوز وزارت نیرو منوط کرد. این جاده در بستر و حریم رودخانه ارنجک در حال احداث است، که مهم‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فصلی باغستان است و حق‌آبه ۹۰۰ هکتار باغستان را تامین می‌کند. متاسفانه سازمان آب منطقه‌ای قزوین با این پروژه موافقت کرد و در حال حاضر رودخانه ارنجک در این بخش از بین رفته است و رسما یک جاده عریض را از بستر رودخانه عبور داده‌اند.

او می‌افزاید: در ادامه روند این پروژه برای این‌که آب در این بستر عبور کند، یک سازه عجیب و کارشناسی نشده با ارتفاع بالا و عرض خیلی کم (در برابر عرض ۵۰ متری رودخانه، یک عرض دو متری برای این سازه در نظر گرفتند) ساختند که تمام کارشناسان آب با این سازه مخالف هستند و بحث‌ها و اعتراضات زیادی در این باره صورت گرفته است، اما این بار هم بدون هیچ مقاومتی از سوی میراث فرهنگی این جاده کشیده شد، درحالی‌که رودخانه ارنجک هم جزو منظر فرهنگی باغستان و حریم آن محسوب می‌شود و به ثبت ملی رسیده است.

این باغستان را از حق‌آبه خود هم محروم می‌کنند

کمبود آب و بیابان‌زایی هم عامل دیگری است که جان باغستان را ذره ذره می‌گیرد و هیچ مدیریت درستی برای تامین آب‌رسانی به آن وجود ندارد. ویلاهای کوهپایه‌ها و جنگل‌کاری در تپه‌های حریم شمالی شهر، از آبی که باید در پایین دست به این باغستان برسد، برداشت می‌کنند و از طرفی، کور شدن قنات‌ها و آبریزها با جاده‌کشی‌ها در دل این باغستان موجب کم‌آبی این باغستان شده‌اند، نه تنها چاره‌ای برای این کم‌آبی نمی‌اندیشند، بلکه در سال ۱۴۰۰ مصوبه ساخت سد لاستیکی باهدف ایجاد دریاچه تفریحی در مسیر رودخانه ارنجک را ارائه می‌دهند که علاوه بر شدت گذاشتن بر کم‌آبی باغستان به خاک حاصل‌خیز آن نیز آسیب می‌زند.

کرمانشاهانی نیز با بیان این‌که مهمترین مشکل باغدارها مسأله حق‌آبه باغستان است، توضیح می‌دهد: با توسعه منطقه گردشگری باراجین و ویلاسازهای بالادست رودخانه‌ها، هر روز حق‌آبه کمتری به باغستان می‌رسد و با این حال هر سال در این باغستان سه، چهار حلقه چاه آب شرب زده می‌شود.

او درباره پروژه احداث سد «لاستیکی» برای ایجاد دریاچه تفریحی روی رودخانه ارنجک و آسیب‌های آن نیز توضیح می‌دهد: این پروژه در حال حاضر با پیگیری مجدانه تشکل‌های مردم‌نهاد، توسط دادگستری قزوین متوقف شده است، اما عوارض آن هنوز گریبان‌گیر رودخانه ارنجک است. برای ساخت این سد گودبرداری زیادی انجام شده که در فصل آبیاری، آب در محل گودبرداری جمع می‌شود و همچنین مقدار زیادی شن و ماسه از بستر روخانه برداشت شده است.

آتش‌سوزی‌های باغستان قابل پیشگیری است

سالی چند هکتار از باغستان جان می‌دهد تا بلوار، میدان و پلی جایگزینش شوند، مابقی هم که به خاط آتش‌سوزی از بین می‌رود. از سال ۹۸ تاکنون چهار بار گزارش رسمی آتش‌سوزی در باغستان قزوین داده شده که یکی از آن‌ها یک شبانه‌روز طول کشیده است.

کرمانشاهانی درباره این آتش‌سوزی‌ها در باغستان قزوین نیز می‌گوید: اطلاعاتی درباره برنامه محافظتی امسال برای پیشگیری از وقوع آتش‌سوزی‌ در دست نیست، اما این کار با علف‌زنی قابل کنترل است و باید در طرح جامع برای آن اقدامات مؤثری در نظر بگیرند. در گذشته باغدارها دام داشتند و علف‌ها توسط دام‌ها استفاده می‌شدند، امروزه هم باید کاربرد اقتصادی برای این علف‌ها در نظر گرفته شود.

تقاضای باغدارها، ساده و عملی

همچنین یکی دیگر از مشکلات بزرگ باغستان سنتی قزوین در چند سال اخیر فقدان امنیت است که هیچ اقدام جدی برای آن صورت نگرفته و بر همین اساس افرادی سودجواز طریق راه‌های ایجاد شده در میان باغات به محصولات درختان دستبرد می‌زنند و همچنین حضور سنجاب‌ها در باغستان مصیبت دیگری برای آن بوده؛ چرا که آفت محصولات باغستان قزوین شده‌اند.

در همین راستا، کرمانشاهانی با اشاره به مشکلات باغداران می‌گوید: در چند سال اخیر مقامات نماینده‌های محلی و نمایندگان مجلس، به‌طور مداوم از اهمیت باغستان صحبت کرده‌ و می‌کنند و باغدارها را امیدورا می‌کنند، در حالی‌که هیچ اقدام عملی برای حفاظت از باغستان و این‌که به باغدارها امتیازی داده شود، انجام نشده است.

او ادامه می‌دهد: باغستان در حال حاضر در کنار تمام نقش‌های حیاتی که برای شهر ایفا می‌کند، به عنوان کمربند سبزِ قزوین نیز محسوب می‌شود. در برنامه پنجم توسعه ایجاد کمربند سبز بر عهده شهرداری‌ها بود و باید برای آن هزینه می‌کرد، در حالی‌که باغداران قزوین با هزینه خودشان این کمربندسبز را حفظ کرده‌اند. در بسیاری از برنامه‌های توسعه شهری ذکر شده است که باید امتیازاتی به باغدارها داده شود. تقاضاهای باغدارها کاملا ساده و عملی‌ است، برای مثال می‌گویند امنیت باغستان در خطر است و شهرداری به جای استخدام افراد دیگر، برای حفظ این امنیت از خود باغدارها استفاده کنند.

کرمانشاهانی همچنین درباره روند تصویب ضوابط عرصه و حریم باغستان در کمیته فنی باغستان و استفاده از ظرفیت باغدارها در این شورا می‌گوید: زمانی که کمیته فنی باغستان درحال تدوین ضوابط بود، ما درخواست دادیم که از باغداران، تشکل‌ها و کارشناسان حوزه کشاورزی هم در این کمیته استفاده شود، اما این اتفاق نیفتاد وضوابط تدوین شد.