چرخی در تاریخ ادبیات کودکان ایران

گزارش هفدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»

در روزهای پایانی بهار ۱۴۰۱ فرصتی فراهم شد تا آموزگاران، ترویجگران و کتابداران «با من بخوان» در فضای مجازی گرد هم آیند و با تاریخ ادبیات کودکان ایران آشنا شوند. فرزانه طاهری، مدیر موزه کودکی ایرانک، مهمان هفدهمین نشست ماهانه‌ی کتابداران «با من بخوان» بود. این نشست، در تکمیل نشست شانزدهم، به مرور جلد‌های پنجم تا دهم مجموعه کتاب‌های «تاریخ ادبیات کودکان ایران» اختصاص داشت. در ادامه، گزارش این نشست دو ساعته را، که در ۲۳ خرداد ۱۴۰۱ برگزار شد، خواهید خواند.

در ابتدای نشست، پیش از بررسی جلد‌های پنجم تا دهم مجموعه‌ی «تاریخ ادبیات کودکان ایران» که به شکل‌گیری ادبیات نوین کودکان در ایران، توسعه‌ی نهادهای ادبیات کودکان و گسترش کمی و کیفی کتاب‌های کودکان را از سال ۱۳۰۰ تا آستانه انقلاب اسلامی می‌پردازد، کتابداران «با من بخوان» درباره‌ی ۴ جلد نخست این مجموعه گفت‌وگو کردند. در پایان نشست پیشین پیشنهاد شده بود که کتابداران پس مطالعه‌ی ۴ جلد اول، فعالیت‌هایی متناسب با محتوای این کتاب‌ها برای آشنایی کودکان و نوجوانان با تاریخ ادبیات کودکان و فرهنگ کودکی طراحی یا پیشنهاد کنند. برخی کتابداران با دست پر آمده بودند و از تجربه‌های خود گفتند؛ برای نمونه کتابداران جوانرود در استان کرمانشاه گفتند که شعر «اتل متل توتوله» را به زبان کردی برای کودکان می‌خوانند و این بازی را به صورت گروهی در کتابخانه انجام می‌دهند.

در ادامه فرزانه طاهری ارائه‌ی خود را با متنی از کتاب «قانون» ابن سینا آغاز کرد. در این متن توصیه‌هایی برای رشد و پرورش کودک آمده بود. طاهری توضیح داد: «کتاب قانون به کشورهای غربی رفت و تأثیر به‌سزایی در تمدن غرب داشت. ما نیز می‌توانیم از علم و دانش گذشتگان‌مان استفاده کنیم و برای آموزش و ترویج علم تلاش کنیم.» او در ادامه خلاصه‌ای از ۶ جلد بعدی کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران ارائه داد: «در عصر مشروطه کم‌کم نگاه به کودک دگرگون شد و به روان‌شناسی کودک توجه شد. هم‌زمان با دوره‌ی رضا شاه پهلوی تحولاتی بنیادین درباره‌ی نگاه به کودک در جهان رخ داد و حقوق کودک اهمیت پیدا کرد. هم‌گام با تحولات فرهنگی و اجتماعی در غرب این تحولات به ایران هم رسید. در این زمان مبارزه با بیماری‌های کودکان، تاسیس شیرخوارگاه‌ها و... آغاز شد. پس از جنگ جهانی اول برخی از کشورها به فکر ترمیم آسیب‌های جنگ افتادند و قوانینی را برای حمایت از کارهای شاق کودکان تصویب کردند. در آن سال‌ها برای نخستین بار حداقل سن برای کار کودک تصویب شد. در ایران نیز برای نخستین بار روز جهانی کودک برگزار شد. رخدادی که تأثیری مهمی در توجه به کودکی داشت.»

طاهری صحبت‌های خود را با شرح وقایع شهریور ۱۳۲۰ ادامه داد: «در این سال‌ها جنبش‌های سیاسی و اجتماعی بسیاری شکل گرفت. این جنبش‌ها بر آموزش اجباری و همگانی، آموزش دختران، محتوای کتاب‌های درسی و... تأثیر داشت. کم‌کم مدارسی متفاوت با نظام آموزش و پرورش رسمی کشور تأسیس شد. در این مدارس نخستین کتابخانه‌های مدارس دایر شد. مدارسی مانند بامداد، مهران و... که با آموزش پادگانی رایج در دیگر مدارس کشور مخالف بودند و برنامه‌های درسی و تفریحی جذابی مانند بازدید از مراکز صنعتی و فرهنگی برای دانش‌آموزان ترتیب دادند. همچنین در این مدارس به ادبیات و نمایش توجه ویژه‌ای شد.»

بخش بعدی نشست هفدهم به موضوع تاریخچه‌ی آموزش عشایر و برگزاری کلاس‌های درس در سفیدچادرها در کنار سیاه‌چادرها عشایر اختصاص یافت.

خرید مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران از سایت هدهد

ادامه‌ی صحبت‌های مدیر موزه‌ی کودکی درباره‌ی ادبیات دوره‌ی پهلوی دوم بود: «در این سال‌ها ادبیات غرب وارد کشور شد و رمان‌های و داستان‌های کوتاه سطح پایین با استقبال پرشور مخاطبان همراه شد. هر چند که روشنفکران ایرانی با این اتفاق موافق نبودند و برای مقابله با این جریان به نوشتن رمان‌های فارسی و گردآوری افسانه‌های عامیانه روی آوردند. از دیگر اتفاقات این دوره برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، جایزه‌ی بهترین کتاب برای کودکان و آسان‌سازی آموزش الفبا بود. همچنین یکسان‌سازی کتاب‌های درسی که از سال ۱۲۹۰ آغاز شده بود در سال ۱۳۴۰ به طور کامل اجرا شد.»

طاهری ادامه داد: «افرادی مانند صادق هدایت ادبیات کهن فارسی را بازنویسی کردند و ۲ انتشارات بنگاه ترجمه و انتشارات کتاب فرانکلین با ترجمه و انتشار کتاب‌های خارجی به رشد ترجمه در کشور کمک کردند. در حوزه‌ی شعر کودک نیز برخی از نشریات، شعرهایی از عباسی یمینی شریف، پروین دولت‌آبادی، محمود کیانوش و... را منتشر کردند. رخداد مهم دیگر این دوران پخش نخستین برنامه‌ی کودک رادیو بود. برنامه‌ی «بچه‌ها سلام» با اجرای آقای فضل‌الله مهتدی صبحی باعث شد که بسیاری از داستان‌های عامیانه از رادیو پخش شود.»

فرزانه طاهری درباره‌ی کیفیت تصاویر کتاب‌های کودک در این دوران گفت: «در آن سال‌ها تصاویر بسیار ابتدایی و ساده بود؛ اما دو اتفاق تأثیری شگفت بر تصویرگری کتاب داشت: اعزام دانشجویان به خارج از کشور و برگشت آن‌ها به ایران و تأسیس دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران.»

از درخت آسوریک تا نمایش پیر و ترب

طاهری مهم‌ترین اتفافات دوران پهلوی دوم برای کودکان را ایجاد مراکز تفریحی خاص کودکان، شکل‌گیری سپاه دانش، برگزاری همایش‌هایی درباره‌ی کودکان و تالیف کتاب‌های نظری در حوزه‌ی ادبیات کودکان برشمرد. او افزود: «در دهه‌ی ۴۰، دو نهاد مهم کودکی در ایران پا گرفت. در دی ۱۳۴۱ شورای کتاب کودک و ۳ سال بعد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بنا نهاده شد. کتابخانه‌های کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان و اتوبوس‌ها و لندرورهای کتاب که شهرها و روستاهای مختلف می‌رفتند تأثیری عمیق بر ترویج کتابخوانی داشت و زندگی بسیاری از کودکان، به‌ویژه در مناطق محروم، را زیر و رو کرد.»

وی در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: «رشد ادبیات کودک را در این دوران شاهد هستیم، داستان‌های تاریخی، رمان‌های واقع‌گرایانه، ترجمه‌ی دانشنامه‌ها، تالیف کتاب‌هایی با موضوع قصه‌های قرآنی از دست‌آوردهای ادبیات کودک در دهه‌ی ۴۰ و ۵۰ خورشیدی بود.»

هفدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»، از مجموعه نشست‌های ماهانه کتابداران کتابخانه‌های «با من بخوان» است. در این نشست‌های مجازی کتابداران «با من بخوان» از سراسر کشور تجربه‌های خود را از فعالیت‌های کتابخانه‌های «با من بخوان» به اشتراک می‌گذارند. هدف از این نشست‌های مجازی که از آذر ماه ۱۳۹۹ آغاز شده است تقویت شبکه‌ی کتابخانه‌های «با من بخوان» در سراسر کشور است. در نشست پیشین که اردیبهشت ماه برگزار شد ۴ جلد نخست کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران مرور شد.

بیشتر بدانید:

گزارش دهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» گزارش یازدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» گزارش دوازدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» گزارش سیزدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» گزارش چهاردهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» گزارش پانزدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» گزارش شانزدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان» با کتابخانه‌های «با من بخوان» بیش‌تر آشنا شوید گزارش فعالیت‌های کتابخانه‌های با من بخوان در سال ۱۴۰۰