کاخ‌ها و مناظر تهران در 150 سال قبل از چشم کمال الملک / واقعی‌ترین چهره امیر کبیر و ناصرالدین شاه

کاخ‌های قجری با آن نماها و معماری خاص، از جدی‌ترین سوژه‌های نقاشان برجسته معاصرمحسوب می‌شدند. در میان این آثار، نقاشی «تالار آینه» شاید آشناترین نقاشی از کاخ‌های پرنقش و نگار آن دوران باشد.

اثری معروف از کمال‌الملک که تصویر یکی از اتاق های کاخ گلستان را به نمایش می‌گذارد. کمال‌الملک برای این تابلو که ۱۰ سال پس از ساخت تالار کشیده شد، ۷ سال زمان گذاشت تا نقشی واقعی از آینه‌کاری‌ها، انعکاس نور روی فرش، پرده‌ها و... را به زیبایی هرچه تمام‌تر به تصویر بکشد.

این تابلوی بی‌بدیل در کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

تابلوهای پرتره از شخصیت‌های برجسته تهران قدیم در روزگاری که هنوز پای دوربین عکاسی به ایران باز نشده بود، غنیمتی ارزشمند محسوب می‌شدند.

یکی از ارزشمندترین تابلوهای پرتره‌ به جا مانده از آن روزگار، اثری جاودان از «محمد ابراهیم نقاش‌باشی» هنرمند نقاش دوران قاجار است.

کسی که لقب نقاش‌باشی را از محمدشاه قاجار دریافت کرد و البته عمده شهرت خود را وامدار این نقاشی ارزشمند از «امیر کبیر» است. این تابلو را هم می‌توانید در موزه نگارخانه کاخ گلستان ببینید.

در این نگارخانه، تقریبا از همه پادشاهان قاجار تصاویر پرتره‌ای به نمایش درآمده که البته سهم ناصرالدین شاه بیشتر از همه است.

بیشتر تصاویری که از چهره ناصرالدین‌شاه قاجار دیده‌ایم مربوط به دوران پس از ورود دوربین عکاسی به ایران و روزگاری است که گرد پیری روی چهره این شاه قاجار نشسته است.

اما کمال‌الملک وقتی خودش هنوز هنرمندی جوان بود، روزگار جوانی ناصرالدین‌شاه را در این تابلوی پرتره به تصویر کشیده است.

در این تابلوی رنگ روغن، ناصرالدین شاه با لباس رسمی مشکی رنگ و مرصع مروارید دوزی شده با کلاه مشکی جواهر نشان و پردار به تصویر درآمده و بالای سر او یک طاق قوسی شکل دیده می‌شود.

این اثر در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود.

زندگی روستایی و پرزحمت آن روزگار هم از دید نقاشان برجسته پنهان نماند.

روستاهای خوش‌ آب و هوای اطراف تهران و به ویژه آبادی‌های شمیران با آن مزارع وسیع گندم و جو که تا ارتفاعات البرز کشیده شده بود، سوژه بسیاری از نقاشان بنام دوران قاجار شد.

تابلوی رنگ روغن منظره کوه شمیران که سال ۱۳۰۹ هجری قمری به تصویر درآمده از آثار مهدی‌الحسینی مستوفی است.

این تابلوی نقاشی در کنار تابلوهای برجسته‌ای مانند تابلوی نقاشی چهره ناصرالدین‌شاه اثر کمال‌الملک، نقاشی چهره مظفرالدین‌شاه اثر صمصام بن ذوالفقار و ده‌ها تابلوی ارزشمند دیگر اکنون در کاخ صاحبقرانیه و در معرض بازدید عموم قرار دارد.

نقاشی‌های «محمودخان ملک‌الشعرا» معروف به «محمود صبا» را با امضای «بنده درگاه محمود» که زیر همه آثارش درج شده است می‌شناسیم.

محمود خان صبا علاقه خاصی به نقاشی کاخ‌های تهران داشت و اکنون ۲۷ اثر ارزشمند از او شامل نقاشی‌های آبرنگ، رنگ و روغن، قلمدان و... در کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

اگر به دنبال تماشای نقاشی‌های ارزشمند از عمارت‌ها و کاخ‌های تهران عهد قجری هستید، نقاشی‌های محمود صبا بهترین گزینه است.

در این تابلو، نمایی از عمارت عشرت‌آباد تهران و ۳۰ خانه کوچک اطراف حوض که هر کدام خانه یکی از همسران ناصرالدین‌شاه بود به تصویر درآمده است.

عمارت عشرت‌آباد، تفرجگاه و اقامتگاه ییلاقی شاه قاجار بود و از آن به عنوان برادر دوقلوی شمس‌العماره هم یاد می‌شود.

این اثر را هم می‌توانید در میان تابلوهای ارزشمند موزه کاخ گلستان ببینید.

باز هم کمال‌الملک و باز هم یک اثر شاهکار دیگر از تهران قدیم؛ این‌بار حوض خلوت کریمخانی.

در این اثر که به تابلوی حوضخانه عمارت گلستان معروف است، منظره حوض و فواره کاخ گلستان به نمایش درآمده است.

این تابلوی ماندگار کمال‌الملک را هم می‌توانید در موزه کاخ گلستان ببینید.

منظره دل‌فریب کوه‌های شمیران از دل خیابان‌ها و از فراز ساختمان‌ها و عمارت‌های تهران، دستمایه ‌خلق یکی دیگر از تابلوهای نقاشی معروف دوران قاجار شد.

«محمودخان ملک‌الشعرا» که تابلوهای نقاشی‌اش از کاخ‌ها و عمارت‌ها زبانزد بود در این تابلو سراغ نمای کوه‌های پربرف شمیران از پشت‌بام کاخ گلستان رفت.

او این اثر را در سال ۱۲۸۲ هجری قمری به تصویر کشید.

عمارت‌های ییلاقی شاهان قاجار هم سهم مهمی در نقاشی‌های برجسته آن دوران داشته‌اند. نمونه‌اش این نقاشی معروف کمال‌الملک است که اگر که عمارت ییلاقی قجری را در میان انبوهی از درختان نشان می‌دهد.

عمارتی ییلاقی که لذت زندگی در آبادی‌های خوش آب و هوای شمیران با دورنمایی از کوه‌ها و قله‌های پربرف شمال تهران را نشان می‌دهد.

این تابلوی ناتمام کمال‌الملک همراه با دیگر تابلوی ناتمام او با عنوان «پیرمرد در حال مطالعه» در سالن کمال‌الملک کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود.