زباله‌دانی‌های بافت تاریخی تعطیل می‌شود/ اوقاف بالاخره کوتاه آمد

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: آب انبارهای یزد که امروز به یکی از معضلات بافت تاریخی تبدیل شده و به دلیل زباله دان شدن و بارندگی‌های سیل آسا در معرض تخریب قرار دارند، قرار است با تشکیل شورای امین موقوفات بافت تاریخی، فرصت احیا پیدا کنند.

آب انبارهای قدیمی یزد روزگاری به زندگی مردم حیات می‌بخشیدند و تأمین کننده نیاز حیاتی آنها برای زندگی یعنی آب بودند. آب قنوات در جایی از مسیر عبوری از آب انباری عبور می‌کرد و ضمن سیراب کردن آن، فرصت بهره مندی مردم بسیاری از کویر را از آب گوارا فراهم می‌کرد.

یزدی‌های کوزه به دست پله‌های بلند و بسیار آب انبارها را یکی پس از دیگری طی می‌کردند تا آب را از عمق زمین در خنک‌ترین دمای ممکن و گوارا برای آشامیدن تأمین کنند.

البته برخی از خانه‌های بزرگان و متمولان شهر خود پایاب یا سرداب‌هایی داشتند که می‌توانستند از آب عبوری از قنات بهره بگیرند اما آب انبارها تأمین کننده آب مورد نیاز بخش عمده‌ای از شهروندان یزدی بودند.

جایگاه مهم آب انبار در معماری سنتی یزد

ساخت آب انبار در شهر کویری یزد آنقدر اهمیت داشت که به عنوان یک اقدام خیرانه بسیاری از آب انبارهای یزد به صورت موقوفه احداث و بهره بردایر شده اما امروز تنها یک میراث تاریخی است که نه تنهایی کارایی ندارد بلکه زباله دانی بیش نیست که برای ساکنان بافت تاریخی هم ایجاد مزاحمت می‌کند.

شهرداری و اداره میراث فرهنگی بارها و بارها برای تمیز کردن آب انبارها اقدام می‌کنند اما بسیاری آنها را با زباله دان اشتباه می‌گیرند و زباله‌ها را در آن رها می‌کنند در حالی که هنوز آب محدودی از برخی از قنوات از آنجا عبور می‌کند و این آلودگی‌ها، محیط زیست را در معرض تهدید قرار می‌دهد.

در گام بعدی حصارکشی ورود آب انبارها در دستور کار قرار گرفت که آن هم چندان مؤثر نبود اما در این میان هستند آب انبارهایی که از گذشته تا امروز جان دارند و در کاربری مختلف از جمله گالری‌ها، زورخانه‌ها و … در حال بهره برداری هستند.

درخواست‌های بسیاری از سوی فعالان میراث فرهنگی استان برای حفاظت بیشتر از آب انبارها با کاربری بخشیدن به آنها مطرح است اما این میان موقوفه بودن آنها سد راه بود و قرار شد با رایزنی‌هایی بین شهرداری منطقه تاریخی و اداره کل اوقاف استان این وضعیت سامان یابد.

تشکیل شورای امین موقوفات بافت تاریخی راهی برای احیای آب انبارها

تا اینکه امروز شاهد تشکیل شورای امین موقوفات بافت تاریخی هستیم که بناهای موقوفه رها شده در بافت تاریخی با تصمیمات این شورا، به اشکال مختلف جان بگیرند و احیا شوند.

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان یزد در این باره به خبرنگار مهر گفت: تاکنون ۱۰۶ آب انبار در بافت تاریخی یزد احصاء و جانمایی شده است و امیدواریم در آینده شاهد احیا و حفاظت از آنها باشیم.

اعلام آمادگی برای تغییر کاربری آب انبارها

حجت الاسلام حسین زارع زاده افزود: قرار است تمامی آثار تاریخی واقع در بافت تاریخی یزد به شورایی به عنوان امین موقوفات بافت تاریخی واگذار شود تا با مصوبات این شورا برای حفاظت، نگهداری و تغییر کاربری آنها برنامه ریزی شود.

وی ادامه داد: اعضای این شورا که از مسئولان اداره میراث فرهنگی استان و از فعالان این حوزه در استان هستند، به عنوان جانشین متولی وقف وظیفه اداره آنها را بر عهده می‌گیرند.

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان یزد با بیان اینکه تفاهم نامه اولیه شورای امین موقوفات بافت تاریخی منعقد شده است، اظهار داشت: در صورت عملیاتی شدن این تفاهم نامه، تمام بناهای تاریخی موجود در بافت تاریخی تحت حفاظت و مدیریت این شورا قرار می‌گیرد.

وی با بیان اینکه حفاظت از آب انبارها یکی از رسالت‌های این شورا خواهد بود، افزود: درست است که ۱۰۶ آب انبار در بافت تاریخی یزد شناسایی شده اما به طور قطع تعداد آب انبارها بیش از این بوده اما امروز آثاری از آنها باقی نمانده است.

زارع‌زاده گفت: بافت تاریخی از نظر موقوفات اهمیت بسیاری دارد از اینرو تشکیل این شورا در این منطقه را با جدیت دنبال کردیم چرا که از ۱۲ هزار موقوفه استان بیش از ۷ هزار موقوفه یعنی بیشتر از نیمی از موقوفات در بافت تاریخی یزد قرار دارد.

تمرکز موقوفات یزد در بافت تاریخی

وی با اشاره به تمرکز بناهای تاریخی موقوفه در بافت تاریخی یزد بیان کرد: از ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی جهانی یزد ۱۰۰ هکتار بناهای موقوفه هستند که اداره اوقاف می‌تواند برای موقوفاتی که عام است تصمیم گیری کند اما برخی از موقوفات بافت تاریخی شخصی هستند و متولی خودشان را دارند.

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان یزد گفت: اداره کل اوقاف و امور خیریه استان یزد برای حفاظت و نگهداری از موقوفات بافت تاریخی به ویژه آب انبارها در حال همکاری با اداره کل میراث فرهنگی و شهرداری منطقه بافت تاریخی یزد است.

وی ادامه داد: حفظ و حراست و نگهداری از این موقوفات حتی با تغییر کاربری آنها با جدیت دنبال می‌شود اما برای مواردی که مالکیت خصوصی دارند، متولی موقوفه باید تصمیم گیری کند.

آب انبارهای شهر آب انبارها

در شهرها و روستاهای استان یزد نزدیک به هزار آب انبار وجود دارد که شیوه طراحی آنها تقریباً یکی است. یکی از عمده ترین مصالح سنتی ساخت آب انبا در کنار آجر «دیمه» است که از آهک، خاکستر و ماسه بادی و … تشکیل شده است.

این ملات ضمن آب بندی بنا از فاسد شدن آب نیز جلوگیری می‌کند. آب انبارها معمولاً از چهار عنصر اصلی تشکیل شده اند که شامل خزینه یا فضایی استوانه‌ای محل ذخیره آب است که در دل زمین ایجاد شده و آب قنات در آن ذخیره می‌شود.

از دیگر اجزای آب انبار می‌توان به پاشیر اشاره کرد. این فضا راهرویی پلکانی در عمق زمین است که برای برداشتن آب از خزینه ساخته شده است. برخی از آب انبارها دارای دو پله پاشیر برای استفاده مسلمانان و زرتشتیان بوده است.

بادگیر نیز یکی از اجزای اصلی آب انبارها است که عنصری ساختمانی برای هدایت جریان هوا به درون آب انبار و تهویه آن برای جلوگیری از فساد آب داخل خزینه است. تعداد بادگیرها با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و نوع عملکرد از یک تا هفت متفاوت است. به عنوان مثال آب انبار مریم آباد دارای یک بادگیر است و آب انبار شش بادگیری یزد نیز دارای ۶ بادگیر و آب انبار عصرآباد و حسین آباد یزد هم دارای هفت بادگیر است.

از جمله آب انبارهای شهرستان و شهر یزد می‌توان به آب انبار ۶ بادگیری اشاره کرد. این آب انبار در محله تل در هسته مرکزی شهر یزد واقع شده که این روزها ساکنان اطراف این آب انبار، نام محله ۶ بادگیری را برای آن برگزیده اند و به این نام شهرت یافته است.

این بنا دارای دو ورودی در شمال و جنوب مخزن است و مخزن آب انبار گنبد تخم مرغی شکل دارد. این آب انبار ۵۵ چله دارد که بین پله‌های ۲۵ و ۲۶ آن از بالا، یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می‌شود.

طاق ضربی خشتی با نمای آجری و سقف بزرگ مخزن آب از ویژگی‌های مهم این آب انبار است که در سال ۱۳۷۹ هجری قمری به سعی حاجی حسین میرالله ساخته شده است.

از دیگر آب انبارهای این شهر می‌توان به آب انبار رستم گیو اشاره کرد. این آب انبار واقع در محله زرتشتیان یزد است که گنبدی شلغمی شکل دارد که نمای بیرونی آن به وسیله آجر طرح سرو فرش شده است و با چهار بادگیر طرفه بلند و زیبا چشم هم بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.

ساخت این آب انبار از سال ۱۳۲۹ هجری شمسی آغاز شده است و دو سال به طول انجامیده است. عمق خزینه این آب انبار ۱۵ متر و قطر دهنه خزینه آن نیز ۱۴ متر است. این آب انبار با دو دهانه ورودی در دو محله قرار دارد.

دشواری‌های ساخت

این معماری و ساختار نشان می‌دهد که ساخت آب انبار در گذشته چقدر دشوار و پر هزینه و زمان بر بوده است اما برای تأمین نیاز مردم همچون امروز که آب را از دریا منتقل می‌کنیم، آب انبار هم آب را در دل زمین به مردم کویر هدیه می داده و حفاظت و حراست از آن کمتر از زحمات امروز برای تأمین آب شرب شهروندان نیست.

تغییر کاربری‌های فرهنگی یکی از برنامه‌هایی است که می‌توان برای آب انبارها پیشنهاد داد. شاید حتی بتوان کاربری گذشته را به آنها بازگرداند. آب انبارها در اثر باران‌های سیل آسایی که این روزها خسارت زا شده است، محل تجمع روان آب‌ها شده و از آب آن برای آبیاری فضای سبز و کاربری‌های غیرشرب بهره برداری صورت گیرد.

این بناهای تاریخی تا به امروز مغفول واقع شده اند و نیاز است که با نگاه ویژه‌تری مورد حمایت قرار گیرند. آب انبار سازه‌ای بسیار پراهمیت در زندگی کویری است و این اهمیت همچنان باید مورد توجه قرار گیرد.