مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران گفت: حدود ۱۰۵۰ سال قبل و در سال ۳۵۲ خورشیدی در "کاث"، خوارزم فرزندی متولد شد که او را "ابوریحان محمد بن احمد بیرونی" نام نهادند که بعدها اخترشناسی بزرگ، ریاضیدان، تاریخ نگار، تقویم شناس، هندشناس و انسان شناس شهیری در عصر خود و طی سده‌های چهارم و پنجم خورشیدی شد. بیرونی را بزرگترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندان ایران در همه اعصار و همین‌طور او را پدر علم انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند.

وی ادامه داد: ابوریحان بیرونی از دانشمندان پر آوازه ایران، در علوم حکمت و اخترشناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشت، در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت به "بیرونی" یعنی "خارج خوارزم" معروف شده است. هیچ اطلاعی درباره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست. نزد ابو نصر منصور علم آموخت، در ۱۷ سالگی از حلقه‌ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف‌النهار را در "کاث" رصد کند و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج کند.

عتیقی افزود: چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص‌ها نقشه‌هایی کشید و حلقه‌ای به قطر ۱۵ ذراع تهیه کرد. در ۹ خرداد ۳۷۶ بیرونی ماه گرفتگی (خسوفی) را در کاث رصد کرد و قبلا با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را از بغداد رصد کند. اختلاف زمانی که از این طریق حاصل شد، به آنها امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند. وی همچنین با ابن سینا، فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی درباره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت.

به گفته وی، بیرونی در دربار مأمون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته و چند سال هم در دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برد. در حدود سال ۴۰۴ هجری قمری به خوارزم مراجعت کرد و موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت، در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی درگذشت و او را در سال ۴۰۸ هجری با خود به غزنه برد. در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت و مواد لازمه را برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع‌آوری کرد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران تصریح کرد: بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود ۱۱ شهر هند را تعیین کرد. بیرونی می‌نویسد که در زمانی که در قلعه "نندنه" به سر می‌برد، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد. روشن است که او زمان زیادی را در غزنه گذرانده است؛ چرا که تعداد زیاد رصدها توسط وی به ثبت رسیده‌ است. این ثبت‌ها با رشته‌ای از گذرهای خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال ۳۹۸ آغاز می‌شود و ماه گرفتگی روز ۳۰ شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب زمستانی سال ۴۰۰ بود.

عتیقی خاطرنشان کرد: نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می‌گوید "از ابوسعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم، چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیده مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کره سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیات که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه (مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهیدست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود. زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کره سماوی نسبت دهند، در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمی‌رسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکان‌پذیر باشد، موکول به رای فلاسفه طبیعی‌دان است".

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران یادآور شد: ضمناً بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیله افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد. اندازه گیریِ او یک درجه سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده‌است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است. خورشیدگرفتگی ۸ آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوه‌های لغمان ( افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر مطالعه برد.

وی اضافه کرد: بیرونی تالیفات بسیار در نجوم و هیات و منطق و حکمت دارد، از جمله تالیفات او قانون مسعودی است در نجوم و جغرافیا که به نام سلطان مسعود غزنوی نوشته، دیگر کتاب آثارالباقیه عن القرون الخالیه در تاریخ آداب و عادات ملل و پاره‌ای مسائل ریاضی و نجومی که در حدود سال ۳۹۰ هجری به نام شمس المعالی قابوس بن وشمگیر تالیف کرده. این کتاب را مستشرق معروف آلمانی؛ زاخائو در سال ۱۸۷۸ میلادی در لیپزیک ترجمه و چاپ کرده و مقدمه ای بر آن نوشته است. دیگر کتاب ماللهند من مقوله فی‌العقل اومر ذوله درباره علوم و عقاید و آداب هندی‌هاست که آن را هم پروفسور زاخائو ترجمه کرده و در لندن چاپ شده است.

عتیقی اظهار کرد: بیرونی هنگامی که ۶۳ ساله بود، کتابنامه‌ای از آثار محمد بن زکریای رازی پزشک تهیه و فهرستی از آثار خود را ضمیمه آن کرد. این فهرست به ۱۱۳ عنوان سر می‌زند که بعضی از آنها بر حسب موضوع گهگاه با اشاره کوتاهی به فهرست مندرجات آنها تنظیم شده‌اند. این فهرست ناقص است؛ زیرا بیرونی دست کم ۱۴ سال پس از تنظیم آن زنده بود و تا لحظه مرگ نیز کار می‌کرد. به علاوه ۷ اثر دیگر او موجود است و از تعداد فراوان دیگری هم نام برده شده است. تقریبا چهار پنجم آثار او از بین رفته‌اند، بی آنکه امیدی به بازیافت آنها باشد. از آنچه بر جای مانده در حدود نیمی به چاپ رسیده است. علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بود و او تقریبا در همه شعبه‌های علومی که در زمان وی شناخته شده بودند، سخت کار می‌کرد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: وی از فلسفه و رشته‌های نظری نیز بی‌اطلاع نبود، اما گرایش او به شدت به سوی مطالعه پدیده‌های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود. در داخل خود علوم نیز بیشتر جذب آن رشته‌هایی می‌شد که در آن زمان به تحلیل ریاضی درآمدند. در کانی‌شناسی، داروشناسی و زبان‌شناسی یعنی در رشته‌هایی که در آنها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داد، اما در حدود نیمی از کل محصولات کار او در اخترشناسی، اختربینی و رشته‌های مربوط به آنها بود که علوم دقیقه به تمام معنی آن روزگاران به شمار می‌رفتند. ریاضیات به سهم خود در مرتبه بعدی جای می‌گرفت، اما آن هم همواره ریاضیات کاربسته بود.

وی ادامه داد: می‌گویند وقتی کتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد، سلطان پیلواری سیم برای او جایزه فرستاد، ابوریحان آن مال را پس فرستاد و گفت "من از آن بی نیازم، زیرا عمری به قناعت گذرانیده‌ام و ترک آن سزاوار نیست." قانون مسعودی کتابی است در نجوم و تقویم شامل ۱۱ بخش و در آن بخش‌هایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است.

عتیقی یادآور شد: کتاب التفهیم لاوایل الصناعه التنجیم نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده ‌است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده ‌است. این کتاب در علم هیات و نجوم و هندسه، کتابی به زبان فارسی است که ابوریحان بیرونی در آغاز سده پنجم نوشته و هفتاد سال پس از مرگش، محمدبن جورابی آماده و پاکنویس کرده‌ است. متن فارسی کتاب را بیرونی به نام «ریحانه» دختر حسین خوارزمی نوشته است (حدود ۴۲۰ هجری قمری). التفهیم، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره‌شناسی و هندسه و حساب نوشته شده و از آنجا که نویسنده آن یکی از دانشوران سرشناس است، اهمیت بسیار دارد.

۱۳ شهریور

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران تصریح کرد: آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرن‌های گذشته) بیرونی نیز مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده‌است. از جمله این اقوام - ایرانی‌ها - یونانی‌ها - یهودی‌ها - مسیحی‌ها و عرب‌های زمان جاهلیت و عرب‌های مسلمان نام برده و درباره اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته‌است. این کتاب را می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست. آثار الباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی با تصحیح عزیزاله علیزاده توسط نشر فردوس در سال ۱۳۹۰ در ۵۶۰ صفحه همراه با نمایه و واژه‌نامه منتشر شده است.

به گفته عتیقی، نظریه‌پردازی، نقش کوچکی در تفکر بیرونی ایفا می‌کرد، وی بر بهترین نظریه‌های علمی زمان خود تسلط کامل داشت، اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه‌های تازه‌ای از خود نساخت. ابوریحان بیرونی در ۲۲ آذر سال ۴۲۷ هجری خورشیدی، در غزنه افغانستان بدرود حیات گفت.

مناسبت روز ۱۳ شهریور

عتیقی ادامه داد: از این رو همه ساله در روز ۱۳ شهریور، زادروز این اندیشمند ایرانی؛ تلاش‌های او در راه علم گرامی داشته می‌شود و "انجمن نجوم آماتوری ایران" نیز که فعالیت‌های خود را به صورت غیر رسمی از اواخر دهه ۷۰ خورشیدی آغاز کرده است؛ از ابتدای دهه ۸۰، با انجام فعالیت‌های رسمی علمی-ترویجی تلاش کرده تا با اثبات واژه "ما می‌توانیم" توان جامعه آماتوری کشور را بیش از پیش تبیین کند.بر این اساس در دهه ۹۰ خورشیدی برخی پیشنهادات و اقدامات زیر بنایی همچون رونمایی رسمی از تمبرهای سال جهانی اخترشناسی و پیشنهاد نامگذاری روز ۱۳ شهریور به عنوان "روز ملی نجوم" از سوی انجمن نجوم آماتوری ایران ارائه شد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران یادآور شد: این پیشنهاد در روز ۱۳ شهریور سال ۱۳۹۱ در فرهنگسرای سرو با حضور برخی از اساتید رونمایی شد و طی یک دهه اخیر، این نظر در معرض نقد و بررسی فعالان نجوم کشور قرار گرفت که طی یک دهه اخیر از سوی برخی گروه‌های نجومی و حتی عموم مردم به نوعی مورد اقبال بوده است.

وی با بیان اینکه این موضوع با توجه به مفاخر بسیار این سرزمین کهن، در این سال‌ها به نوعی به یک مطالبه عمومی برای رسمیت یافتن چنین روزی تبدیل شده بود، یادآور شد: از آنجایی که سال ۲۰۲۲ میلادی که بخش بیشتر آن در سال ۱۴۰۱ خورشیدی است، این پیشنهاد به دبیر "ستاد ملی سال جهانی علوم پایه" ارسال شد و از سوی دکتر نصیری قیداری که از اساتید پرتلاش و دلسوز کشورمان هستند، مورد استقبال قرار گرفت.

به گفته مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، این طرح از سوی دبیر ستاد سال جهانی علوم پایه به کمیته اجرایی این ستاد ارائه شد. خوشبختانه طی روزهای منتهی به روز ۱۳ شهریور ۱۴۰۱ خبر خوش تصویب رسمی "روز ملی نجوم" در کمیته اجرایی ستاد "سال جهانی علوم پایه" اعلام شد و همچنین در هیات مدیره "انجمن نجوم ایران" نیز این مناسبت به تصویب رسید.

وی با تاکید بر اینکه تصویب این پیشنهاد در سال ابتدایی قرن پانزدهم خورشیدی بوده است، تاکید کرد: کشور ما با وجود پیشینه بسیار، با این اقدام دارای روز ملی برای دانش آسمانی اخترشناسی ‌شده است و این حرکت نویدبخش همگرایی هر چه بیشتر گروه‌های نجومی کشور جهت برگزاری یک جشن بزرگ آسمانی در ۱۳ شهریور هر سال خواهد بود و یادگاری ماندگار از "سال جهانی علوم پایه" در ایران به حساب می‌آید.

مدیر انجمن نجوم آماتوری به دلایل انتخاب روز ۱۳ شهریور به عنوان "روز ملی نجوم" اشاره کرد و گفت: فصل تابستان از اوقات فراغت دانش‌آموزان و دانشجویان به عنوان گروه‌های هدف برنامه‌های علمی-ترویجی محسوب می‌شود و از سوی دیگر آسمان کشور در این فصل از سال، عموما آفتابی و صاف بوده و فرصت اجرای برنامه‌های رصدی را در بوستان‌ها و فرهنگسراها و سایر مراکز آموزشی و علمی فرهنگی، برای اخترشناسان آماتور فراهم می‌کند تا بتوانند عشق خودشان در مورد آسمان را با مردم خوبمان تقسیم کنند.

عتیقی این برنامه‌های رصدی را مشوقی برای جوانان و نوجوانان برای روی آوردن هر چه بیشتر به علوم پایه و از جمله دانش اخترشناسی دانست و اظهار کرد: از سوی دیگر توجه به روز ۱۳ شهریور عاملی است که به بزرگان تاریخ این سرزمین بیش از پیش توجه شود و نسبت به شناخت شخصیت این بزرگان و آثار فاخر آنها تلاش درخور شود.

وی ابراز امیدواری کرد که با این نامگذاری، باشد که نسل امروز از این دانشمندان الگوهایی برای حرکت‌های رو به رشد آینده خود بگیرند و از این طریق برنامه‌های متنوع رصدی-ترویجی گسترده‌تری در سراسر کشور به اجرا درآید.