از کشیدن ارابه‌های جنگی بین‌النهرین تا فراهم کردن نیروی لازم برای آسیاب غلات در قرون وسطی؛ الاغ‌ها، این حیوانات اهلی و آشنا برای بشر به‌تعبیری شاید بار قرن‌ها تمدن را بر پشت خود حمل کرده‌اند. این جمله شاید اندکی اغراق‌اآمیز به نظر برسد؛ ولی بررسی‌های جدید نکات جالبی را پیرامون این حیوانات آشکار کرده است. بررسی‌های DNA در حال حاضر رابطه انسان‌های باستانی با الاغ‌ها را نشان می‌دهد.

برپایه گزارش تازه پژوهشگران، کتاب‌های دستورالعمل ژنتیکی بیش از ۲۰۰ الاغ از کشورهای سراسر جهان نشان می‌دهد که این جانوران نخستین بار حدود ۷ هزار سال پیش در شرق آفریقا اهلی شده‌اند. لودویک اورلاندو، باستان‌شناس مولکولی در مرکز انسان‌شناسی و ژنومیک تولوز در فرانسه می‌گوید:

تاریخ الاغ‌‌ها برای سال‌های طولانی دانشمندان را متحیر کرده است. این کشف نشان می‌دهد که الاغ‌ها تقریباً ۳ هزار سال قبل از اسب‌ها در یک مقطع خاص اهلی شده‌اند.

شرح این گزارش چند روز پیش در Science منتشر شد. مولکول DNA همواره پتانسیل زیادی برای کشف تاریخ مشترک نوع بشر با حیوانات همراه ما داشته است. در سال ۲۰۲۱، اورلاندو و همکارانش از DNA استخوان‌های اسب‌ها برای ردیابی روند اهلی شدن آن‌ها در استپ‌های اوراسیا واقع در جنوب غربی روسیه کنونی و مربوط به زمانی بیش از ۴۲۰۰ سال پیش استفاده کردند.

اما تاریخ اهلی شدن الاغ‌ها (نام علمی Equus asinus) با همه تلاش‌های هنوز مبهم باقی مانده بود. امروزه الاغ‌های اهلی در سراسر جهان و اغلب در هر روستا یا شهری یافت می‌شوند. تعداد روبه کاهشی از الاغ‌های وحشی در آسیا و آفریقا (نزدیک‌ترین خویشاوندان وحشی الاغ‌ها) به یکی از آن قاره‌ها به‌عنوان خاستگاه احتمالی اولیه الاغ اشاره کردند.

شواهد باستان‌شناسی، از جمله یک لوح مصری ۵ هزار ساله که الاغ، گوسفند و گاو را به تصویر کشیده، آفریقا را به‌عنوان محتمل‌ترین گزینه نشان می‌دهد. اما مطالعات ژنتیکی که سعی در تعیین زمان و مکان اهلی شدن الاغ‌ها دارند، تا حد زیادی بی‌نتیجه بوده است.

مقاله‌های مرتبط:

به‌باور اورلاندو، این ناکامی احتمالاً به این دلیل بوده که دانشمندان DNA الاغ را در بسیاری از مناطق جهان دراختیار نداشتند. به‌عنوان مثال، تا به امروز هیچ ژنومی از الاغ‌های زیست‌کننده در جنوب خط استوا در آفریقا منتشر نشده است. اورلاندو و همکارانش برای به دست آوردن تنوع گسترده‌تر در این زمینه، ژنوم ۲۰۷ الاغ‌ زیست‌کننده در ۳۱ کشور مختلف جهان، از برزیل تا چین، به همراه DNA متعلق به ۳۱ الاغ زیست‌کننده بین ۴ هزار تا ۱۰۰ سال پیش را جمع‌آوری کرده و برای پژوهش خود از آن‌ها بهره بردند.

محققان با مقایسه این ژنوم‌ها و ژنوم‌های الاغ‌های وحشی، دریافتند که نسب یا تبار اولیه همه الاغ‌ها را می‌توان تا یک رویداد مشخص از اهلی‌سازی در شرق آفریقا، شاید در شاخ آفریقا و در زمانی حدود ۵ هزار سال قبل از میلاد ردیابی کرد.

درواقع از همانجا بوده که الاغ‌های اهلی‌شده به‌تدریج به بقیه قاره افریقا و همچنین قاره‌های اروپا و آسیا گسترش یافته‌اند و در آن محل‌های جدید، گروه‌های ژنتیکی متمایزی را براساس منطقه‌شان تشکیل داده‌اند. اکنون انسان‌ها الاغ‌ها را تقریباً به تمام قاره‌های روی زمین برده‌اند، این حیوان به بخش مهمی از زندگی بشر در روستاها و سبک زندگی ایلیاتی تبدیل شده و میراث ژنتیکی که این حیوانات با خود حمل می‌کنند، حایز اهمیت است.

امیلی کلارک، متخصص ژنتیک دام از مؤسسه روزلین در دانشگاه ادینبورگ، می‌گوید:

این نتایج شفافیت جدیدی به داستان اهلی شدن الاغ می‌بخشد. الاغ‌ها حیوانات کار خارق‌العاده‌ای محسوب شده و برای معیشت میلیون‌ها نفر در سراسر جهان ضروری هستند. ما به‌عنوان انسان، به الاغ‌های اهلی به خاطر نقشی که در شکل‌دهی جامعه ایفا کرده‌اند، مدیون هستیم.

خر در بیابان

عکس هوایی از شخصی که سوار بر الاغ در محیطی بیابانی تردد می‌کند، محققان می‌گویند گسترش الاغ‌ها در سراسر آفریقا و جهان ممکن است به‌دلیل توانایی آن‌ها در حمل بارهای سنگین در مناطق بیابانی و کوهستانی بوده باشد. در این تصویر، الاغی را در شن‌های سودان و در حال حمل بار مشاهده می‌کنید.

اینکه چرا مردم هزاران سال پیش در آفریقا الاغ‌های وحشی را برای رام کردن انتخاب کرده‌اند، مشخص نیست. اما زمان اولین گسترش آن‌ها در شرق آفریقا مصادف است با دوره‌ای که صحرا شروع به خشک شدن و گسترش حالت بیابانی کرده است. اورلاندو توضیح می‌دهد:

الاغ‌ها در حمل بارها و وسایل بسیار توانمند هستند و در عبور از بیابان‌ها خوب عمل می‌کنند. با بزرگ‌تر شدن صحرا، الاغ‌ها می‌توانستند کمک‌های بسیاری برای جابه‌جایی کالاها در زمین‌های خشک‌تر فراهم کنند؛ کمکی که به‌شدت هم مورد نیاز انسان‌های آن روزگار بوده است.

سابقه باستان‌شناسی پیرامون الاغ‌ها در قاره آفریقا برای نقاط در خارج از سرزمین مصر بسیار اندک است. به‌گفته اورلاندو، نتیجه جدید می‌تواند به باستان‌شناسان کمک کند تا جستجوی خود را به مناطق جدیدتر متمرکز کنند و درباره اولین الاغ‌ها و افرادی که آن‌ها را اهلی کردند بیشتر بفهمند.

در همین حال، کاوش در ساوزکار آن تنوع ژنتیکی که الاغ‌ها را قادر ساخته تا در مسیر تلاش‌های انسان در طیف وسیعی از شرایط محیطی دوام آورند، می‌تواند این موجودات را در کانون توجه قرار دهد. زیرا ما در عصر حاضر در دنیایی زندگی می‌کنیم که تغییرات آب‌وهوایی آن، باعث تشدید خطر خشکسالی‌های بزرگ و کوچک در گوشه‌وکنار جهان شده و تبدیل شدن به بیابان‌های بی‌‌آب و علف، نقاط زیادی از جهان را تهدید می‌کند. اورلاندو درنهایت توضیح می‌دهد:

الاغ‌ها هنوز هم به افراد ساکن در کشورهای کم‌درآمد و متوسط، کمک زیادی می‌کنند. درک تاریخ مشترک بشر با الاغ‌ها فقط مربوط به گذشته نیست؛ بلکه می‌تواند در آینده نیز مفید باشد.