سدسازی در مازندران گرفتار هزارتوی مشکلات/ آب‌هایی که شور می شوند

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- علیرضا نوری کجوریان: مقصدمان در روزهایی که نفس تابستان سوزان و شهریور به شماره افتاد به بالادست ساری می‌افتد، از جاده‌های پرپیچ وخم به ارتفاعات می‌رویم تا به یک سد می رسیم.

سد شهید رجایی از بزرگترین مخازن آبی مازندران که بر روی سرشاخه‌های حوضه تجن ساخته شده است، داستانش جالب و خواندنی است و اولین مطالعات این حوضه رودخانه‌ای به سال‌های ۱۳۳۶ برمی گردد که قرار بود توسط شرکت الکساندر گیپ تهیه شود و به دلیل عدم تحقیق طرح‌های پیشنهادی دوباره در سال‌های ۶۰ به شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس واگذار شد.

از پایین دست که سد می نگری عظیم و خیره کننده به نظر می‌رسد و وقتی بر روی تاج آن قدم می زنی، مات و مبهوت هنر و تخصص مهندسان و متخصصان بومی وطنی می‌شوید که چنین سازه‌ای شگرف را بنا نهاده‌اند. ظرفیت سد بیش از ۱۶۰ میلیون مترمکعب است و در روزی که به بالای سد رسیدم فقط ۲۲ میلیون مترمکعب آب پشت ذخیره شده بود و مابقی آن طی روزهای بهار وتابستان برای سیراب شدن مزارع و شالیزارهای پایین دست تخلیه شد تا خشکسالی کام کشاورزان و حاشیه نشینان را تلخ نکند.

چندماه قبل تا لب به لب تاج سد از آب پر شده بود و امروز آب نزدیک کف و پی سد رسیده است و خالی شدن بیش از ۸۵ درصد حجم سد، زنگ هشدار را برای همه مردم شهر نواخت و بیش از همه متولیان امر را نگران کرده است.

آب‌های روانی که از فرسنگ‌ها و کیلومتر دورتر از پای کوهستان به سمت پایین دست و خزر روانه می‌شود و در پشت سدها دریاچه‌هایی را تشکیل می‌دهند تا آب‌های شیرین کوهساران در کام دریا شور نشود.

از آسانسور تعبیه شده در سد به پایین می‌رویم و ارتفاع ۱۳۸ متری را از تاج تا میانه سد طی می‌کنیم و در داخل دالان بتنی بیش از همه شکوه معماری و مهندسی متخصصان ایران ما را شگفت زده می‌کند. به ازای هر ۲۰ متری که به پایین می‌رویم، درب خرج و دالانی تعبیه شده است.

در داخل دالان‌ها سنسورها و دستگاه‌هایی مخصوصی وجود دارد که برای اندازه گیری شاخص‌های مختلف کاربرد دارد و ارقام استخراج شده از آن کمک می‌کند تا مدیریت و نگهداری سد و تنظیم ذخایر آن به درستی صورت گیرد.

بتنی دوقوسی با سرریز آزاد، طول تاج ۴۲۷ متر، ارتفاع سد از پی ۱۳۸ متر، ضخامت سد در تاج ۷۰ متر و سطح دریاچه ۵۲۰ هکتار و طول دریاچه هشت هزار و ۵۰۰ هکتار از جمله ویژگی‌های سد شهید رجایی است که حجم مخزن آن ۱۶۲ میلیون مکعب ظرفیت دارد.

حسن نوروز محمدی مدیر امور بهره برداری سد شهید رجایی با بیان اینکه برای تخلیه طغیان به میزان دو هزار مترمکعب در ثانیه، پنج دهانه سرریز آزاد احداث شد که مجهز به پل سرویس سراسری است، گفت: سد شهید رجایی بتنی دوقوسی بوده که یک دارای قوس عمومی و افقی است.

وی در گفتگو با خبرنگار مهر با اظهار اینکه ضخامت پی سد ۲۷ و در تاج ۷۰ متر است، افزود.دریاچه پشت سد ظرفیت ذخیره ۱۶۲ میلیون مترمکعب آب را دارد و برای تنظیم آب کشاورزی نیز دو دریچه با ظرفیت ۲۸ مترمکعب در ثانیه تعبیه شده است.

دریاچه پشت سد ظرفیت ذخیره ۱۶۲ میلیون مترمکعب آب را دارد و برای تنظیم آب کشاورزی نیز دو دریچه با ظرفیت ۲۸ مترمکعب در ثانیه تعبیه شده است

وی با اظهار اینکه دریچه تخلیه رسوب نیز در سد بارگزاری شده است، ادامه داد: این دریچه برای تخلیه رسوبات بهره گیری می‌شود ودر پایین دست سد نیز نیروگاهی به ظرفیت ۱۳.۵ مگاوات احداث شد و آب آن از طریق لوله‌ای با قطر دو متری تأمین می‌شود و قسمتی از برق شبکه سراسری را تأمین می‌کند.

نوروز محمدی درباره ذخایر آب سد شهید رجایی با اشاره به اینکه در پایان فصل کشاورزی به سر می بریم، گفت: برای آبیاری مزارع تمام آب سد تخلیه شد و به حجم ۲۲ میلیون مترمکعب رسیدم و این مخازن ذخایر برای کنترل و پایداری سد نیاز است زیرا نباید بار افقی سد کامل برداشته شود.

سد شهید رجایی که سیستم آبگیر نیروگاه، کشاورزی، حوضچه آرامش، شبکه آبیاری و زهکشی غیره برخوردار است و با بهره برداری از آن آب کشاورزی ۲۲۶ روستای با ۱۶۵ هزار نفر جمعیت تأمین شده است.

در مازندران در مجموع ۱۱ سد کوچک و بزرگ ساخته شده که توان مهار و مدیریت بیش از ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب‌های سطحی را دارند و درصد بالایی از چهار میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب‌های سطحی آن وارد دریا و شور می‌شود. ساخت سد بزرگ شهید رجایی ۱۷ میلیارد تومان هزینه داشت و ساخت چنین سدی با تورم کنونی بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان خرج روی دست خواهد گذاشت.

کمبود سد و مخازن ذخایر آبی در مازندران

خالی بودن دست مازندران از سازه‌های بتنی و سدهای ذخیره منابع آبی به دلیل چالش‌ها و تنش‌های اجتماعی و زیست محیطی سبب شده تا زنگ خشکسالی و بحران در سال‌های نه چندان دور در استان پرطنین شنیده شود. شکل گیری جریان مخالف با سدسازی و ایجاد سازه‌های آبی با بهانه‌هایی نظیر تخریب طبیعت و زیست بوم درحالی است که سال‌های آینده و پیش رو بحران آب گریبان مازندران را خواهد گرفت و دایه‌های دلسوزتر از مهربان طبیعت و زیست بوم، فردا سازی دیگر خواهند زد.

حیدر داودیان معاون طرح وتوسعه آب منطقه‌ای مازندران نیز با اشاره به اینکه ۱۰ درصد ۴.۵ میلیارد مترمکعب آب‌های سطحی استان در سدها مهار و مدیریت می‌شود، گفت: متوسط کشور مهار و مدیریت آب‌های سطحی حدود ۵۰ درصد است وب رأی رسیدن به این سطح نیاز داریم برخی طرح‌ها مطالعه و اجرا شود.

وی در گفتگو با خبرنگار مهر افزود: با برنامه ریزی صورت گرفته و طرح‌های درست اجرا، میزان مهار آب‌های سطحی به بیش از ۲۸ درصد و با تکمیل طرح‌های مطالعاتی به ۴۰ درصد خواهد رسید که نرمال است.

وی تأمین آب پایدار برای کشاورزی و شرب را لازم دانست و گفت: در صورت تأمین منابع مالی می‌توان در بازه زمانی ۱۰ می‌توان پروژه‌های آبی را به سرانجام رساند.

چالش‌های سدسازی در مازندران

داودیان با اظهار اینکه در بخش سدسازی با چالش‌هایی روبرو هستیم، گفت: علی رغم اینکه مازندران نسبت به کشور در حوزه سدسازی دارای عقب ماندگی است ولی مخالفت با سدسازی در اوج قرار گیرد و دلیل عمده آن مسائل مرتبط با جنگل و زیست محیطی است.

معاون آب منطقه‌ای مازندران یادآور شد: همیشه به افرادی که دغدغه منابع طبیعی و محیط زیستی دارند عنوان می‌کنیم که ما در حال تأمین آب شرب مردم هستیم و برای اولویت گذاری باید راه‌های مختلف را ارزیابی کرد.

وی با اشاره به اثراث سدسازی در استان گفت: بروز سیلاب‌های متعدد در استان نشان می‌دهد هرجا که سد وجود داشت، پایین دست آن از ایمنی برخوردار بود و در غیر این صورت خسارت‌هایی را شاهد بودیم و نمونه آن را در کیاکلا دیدم.

داودیان یادآور شد: در سال ۹۷ در حوزه بابلرود ۸۰۰ مترمکعب سیلاب در ثانیه را شاهد بودیم اما به دلیل وجود سد البرز، ۴۰۰ مترمکعب سیلاب مهار شد و اگر این سد وجود نداشت، بخش‌های زیادی از شهر بابل را آب می‌برد.

معاون آب منطقه‌ای مازندران با اشاره به مخالفت‌هایی برای سدسازی و بهانه از بین رفتن جنگل گفت: اگر قرار است اولویت گذاری کنیم زندگی مردم دارای اولویت بیشتری است و به رغم آن همیشه حفظ محیط زیست و جنگل را جزو دغدغه‌های خود می‌دانیم زیرا پیمانکار چوب و جنگل نیستیم.

وی با اظهار این اینکه باید آب شرب مردم را حتماً تأمین کنیم، گفت، آورد رودخانه‌ها و ساختگاه مناسب از جمله شاخص‌هایی است که در برای ساخت سد در منطقه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

به هر روی دغدغه‌ها و نگرانی‌های دوستداران و تشکل‌های زیست محیطی و منابع طبیعی طی سال‌های گذشته سبب شد که به درست یا غلط دست مازندران از سدسازی برای مهار و مدیریت آب‌های سطحی کوتاه شود و دود این مخالفت‌ها و تنش‌های اجتماعی فردای نه چندان دور به چشم همه اهالی مازندران خواهد رفت چراکه زنگ خشکسالی نزدیک است.