از چاله به چاه فقر

دولت در کمتر از یک ‌سال سکانداری سیاست جدیدی را به کار گرفت که آثار و تبعات آن همچنان ادامه دارد. در قالب این سیاست حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی و به‌دنبال آن اجرای طرح کالابرگ الکترونیک به‌شرط بازگشت نرخ کالاهای ضروری معیشتی، به شهریور ۱۴۰۰ و جبران مابه‌التفاوت نرخ ناشی از حذف ارز ترجیحی به تولیدکننده در دستور کار قرار گرفت، این در حالی است که بسیاری معتقدند نظام کوپنی برای کنترل اقتصاد در دوران جنگ و شرایط آن روزگار طراحی شد. هرچند این طرح در همان زمان نیز با مشکلاتی ازجمله فساد همراه شد، اما به هر حال در آن روزگار چاره دیگری نبود. برهمین اساس بسیاری این طرح را مطابق با شرایط امروز نمی‌دانند. از سوی دیگر اجرای این طرح مدت‌هاست در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و زمان کلید خوردن آن به بهانه نبود زیرساخت از ماهی به ماه دیگر انتقال می‌یابد. اما به‌تازگی خاندوزی، وزیر اقتصاد از اجرای طرح کالابرگ از ماه‌های آینده برای کل کشور خبر داد. صمت در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف اجرای طرح کالابرگ پرداخته است.

یادآور صف‌های طولانی

کلمه کوپن برای بیشتر مردم یادآور صف‌های طولانی برای رسیدن به شکر و روغن و سایر کالاهای اساسی است اما ظاهرا طرح کالابرگ الکترونیکی تفاوت‌هایی با کوپن دهه ۶۰ دارد و بیشتر شبیه پرداخت کمک‌هزینه نقدی برای خرید کالاهای اساسی است. این طرح به‌روزشده طرح کوپنی است که در سال‌های اول انقلاب اجرا می‌شد. طرح کالابرگ الکترونیکی از تابستان سال ۹۷ و با افزایش چشمگیر نرخ کالاهای اساسی ازسوی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی مطرح و قرار شد کالاهای اساسی مردم در قالب وجه نقد یا کوپن الکترونیک تامین شود. اواخر سال ۹۷ کمیسیون تلفیق مجلس طرح کوپن الکترونیکی را تصویب کرد، اما در نهایت تابستان سال ۹۸ وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) اعلام کرد کالای اساسی به اندازه کافی در کشور وجود دارد و فعلا برنامه‌ای برای توزیع این کالاها به‌صورت کوپنی در دستور کار این وزارتخانه قرار ندارد. با این حال براساس اظهارنظرهای وزیر اقتصاد در روزهای اخیر احتمال اجرای آن قوت گرفته است. هرچند بهانه دولت در اجرا نشدن این طرح نبود زیرساخت بود و نظر کارشناسان نبود منابع مالی، اما نگرانی مردم پس از اعلام این خبر بیشتر شده، زیرا مدت‌هاست که برخی از طرح‌های حمایتی معکوس عمل می‌کنند و بیشتر شهروندان را متضرر می‌سازند.

نبود زیرساخت بهانه است

مرتضی افقه، کارشناس اقتصاد درباره اجرای آزمایشی طرح کالابرگ الکترونیکی طی روزهای آینده در یکی از استان‌های جنوبی کشور به صمت گفت: در حال‌ حاضر به‌‌دلیل تصمیمات غیرتخصصی ۶۰ میلیون نفر از جمعیت ۸۵ میلیون نفری زیر خط فقر قرار دارند و مشمول طرح کالابرگ هستند؛ به‌عبارت دیگر همه مشمولان دریافت سبد خانوار در فقر مطلق هستند و نمی‌توانند نیاز خود را تامین کنند. در این زمان که بسیاری از شهروندان توانایی تامین نیازهای اساسی خود را ندارند، دولت باید ورود کند و به حمایت از آنها بپردازد. اعطای کالابرگ الکترونیک که همان کوپن قدیم است برای حمایت از مردم مدت‌هاست در دستور کار مسئولان قرار دارد، این در حالی است که پس از گذشت ۳ دهه از جنگ دوباره به نقطه صفر رسیدیم و به اقتصاد کوپنی برخورد کردیم که نشانه خوبی نیست؛ هرچند کالابرگ با یارانه نقدی تفاوت چندانی ندارد.

وی با تاکید بر اینکه کوپنی کردن اقتصاد نتیجه سوءمدیریت دولت است، افزود: در شرایط اقتصادی فعلی ۳ دهک پایین حتی توان برطرف کردن نیازهای روزمره خود را ندارند. در نتیجه اختصاص کالابرگ یکی از برنامه‌هایی است که می‌تواند از صدمات جدی‌تر به افراد زیر خط فقر جلوگیری کند. ارائه این یارانه‌ها ممکن است در کوتاه‌مدت میزان فقر را کاهش دهد، اما تاثیرات رفاهی نخواهد داشت. پرداخت یارانه‌ها فقط فشار فقر را کاهش می‌دهد و بخشی از قدرت خرید از بین رفته مردم را جبران می‌کند.

بی‌برنامگی کاری تکراری از مسئولان

افقه با اشاره به بی‌برنامگی مسئولان و تصمیمات یک‌شبه اظهار کرد: همزمان با حذف ارز ترجیحی دولت موظف شد از قشر آسیب‌پذیر جامعه حمایت‌های لازم اقتصادی را به عمل آورد که تخصیص یارانه نقدی و کوپن از جمله راهکارهای مطرح‌شده توسط مسئولان در این زمینه بود و به طریق‌های مختلف به‌صورت ناقص اجرا شد. منابعی که قرار است به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در قالب کالابرگ به مردم ارائه شود نمی‌تواند با کمبودهای معیشتی مردم مقابله کند و تغییر برنامه‌ریزی‌های مسئولان در تخصیص یارانه نقدی یا کوپن نیز ناشی از بی‌برنامگی است.

ناکارآمدی ساختارهای دولتی

این کارشناس اقتصاد با اشاره به سردرگمی دولت برای اجرا کردن یا نکردن طرح کالابرگ اظهار کرد: اینکه بعد از گذشت بیش از یک سال طرح کالابرگ الکترونیک به نتیجه نرسیده حکایت از ناکارآمدی ساختارهای دولتی دارد. در این زمینه باید گفت حمایت از اقشار جامعه چه به‌صورت پرداخت یارانه نقدی باشد و چه اعطای کالابرگ برای دولت هزینه دارد؛ هرچند پرداخت وجه نقد برای تهیه کالای موردنیاز بسیار بهتر از اعطای کالابرگ برای چند کالای خاص است.

وی در خصوص اثرگذاری این طرح در معیشت خانوار اظهار کرد: به‌دلیل نبود منابع مالی، امکان اینکه دولت بتواند اقلام زیادی را با نرخ کوپنی در اختیار مردم قرار دهد ضعیف است؛ بنابراین جایگزینی کوپن با یارانه نقدی تغییر جدی در وضعیت معیشت مردم ایجاد نمی‌کند. شاید دهک اول که در شرایط بحرانی قرار دارند از طرح کالابرگ نفع ببرند اما این طرح برای دهک‌های متوسط تاثیرگذار نخواهد بود؛ در نتیجه طرح کالابرگ تاثیر چندانی بر معیشت مردم و قیمت‌ها ندارد.

منابع مالی برای اجرای طرح وجود ندارد

افقه با اشاره به نبود منابع مالی موردنیاز برای اجرای طرح کالابرگ گفت: شواهد حاکی از آن است که منابع مالی مناسب برای اجرای طرح کالابرگ وجود ندارد و نبود زیرساخت تنها بهانه دولت است. از یک سو به‌دلیل تحریم‌های مختلف دولت توانایی فروش بالای نفت را ندارد و از سوی دیگر درآمدهای دولت مانند مالیات و... به‌دلیل کاهش تولید و تداوم بی‌تدبیری‌ها قابل‌تحقق نیست. در نهایت باید تصریح کرد وضعیت بد اقتصادی و کمبود منابع مالی تامین هزینه این طرح در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.

راهکار چیست؟

این کارشناس اقتصاد در بیان راهکاری برای بهبود اوضاع معیشت اظهار کرد: راهکار کوتاه‌مدت برای بهبود وضعیت اقتصادی انجام انواع حمایت‌ها ازسوی دولت است اما راهکار بلندمدت رفع تحریم‌های خارجی و داخلی که به‌واسطه آن تولید مشکلات زیادی پیدا کرده، است.

تاثیر مثبت اجرای طرح کالابرگ بر معیشت

رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی درباره اجرای آزمایشی طرح کالابرگ الکترونیکی طی روزهای آینده در یکی از استان‌های جنوبی کشور به صمت گفت: بحث کوپن یا کالابرگ الکترونیکی از تابستان سال ۱۳۹۷ با افزایش نرخ کالاهای اساسی ازسوی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی مطرح و قرار شد کالاهای اساسی در قالب وجه نقد یا کوپن الکترونیک تامین شوند. در این زمینه هنوز اطلاعی به اتحادیه بنکداران داده نشده است؛ هرچند این طرح در اتحادیه ما اجرایی نمی‌شود، زیرا ما بنکدار هستیم و مشتریان ما سوپرمارکت‌ها هستند. وی باتوجه به تجربه اعطای کوپن در سال‌های گذشته اظهار کرد: اعطای یارانه مکانیسمی است که شرایط را برای افراد و اقشار آسیب‌پذیر و ضعیف‌تر جامعه بهتر و مطلوب‌تر می‌کند، این در حالی است که اگر اعطای کالابرگ مانند سال‌های گذشته و کوپن باشد قطعا مشکلات زیادی را به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر در صورت اعطای یارانه کالایی از طریق کالابرگ باید مشخص شود چه کالاهایی مشمول یارانه می‌شوند.

حذف دلال با اجرای طرح کالابرگ

کنگری درباره نحوه اجرای طرح کالابرگ اظهار کرد: اگر کالابرگ به‌صورت نظام‌مند توزیع شود، قطعا تاثیر مثبتی در معیشت و بازار خواهد داشت. همچنین اگر به‌واسطه اجرای این طرح دلال‌ها حذف شوند تاثیرات اثرگذارتری خواهد داشت.

قیمت‌گذاری دستوری با بازار چه کرد؟

رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی درباره اظهارات اخیر وزیر اقتصاد مبنی بر اصلاح سازکار قیمت‌گذاری دستوری نیز گفت: دولت‌ها معمولا برای مقابله با افزایش نرخ و تورم، اقدام به سرکوب قیمت‌ها و تعیین دستوری نرخ می‌کنند تا کالاها با نرخ پایین‌تر به‌دست مردم برسد. به‌عقیده برخی از کارشناسان این اقدام نه‌تنها تاکنون به تثبیت نرخ کالاها کمکی نکرده، بلکه خود به عاملی برای جهش تقاضا و التهاب بیشتر بازار، رانت و دلال‌بازی و خروج بازار از فرآیند طبیعی خود تبدیل شده است. نرخ دستوری باید به‌گونه‌ای تعیین شود که با قیمت‌های بازار همخوانی داشته باشد. اگر قیمت‌های بازار مدیریت شود، اوضاع بهبود می‌یابد. در حال ‌حاضرکالا به اندازه کافی در بازار موجود است، اما تقاضا وجود ندارد.

سخن پایانی

به‌عقیده کارشناسان تاکنون برخی از وعده‌های معیشتی دولت نتیجه عکس داده و شاید عمق گودال فقر را برای قشر ضعیف جامعه بیشتر کرده است. به‌علاوه اینکه عده‌ای از کارشناسان معتقدند اجرای طرح کالابرگ ممکن است زمینه‌ساز بستر رانت و فساد باشد. در این صورت ممکن است، معیشت مردم بیشتر به خطر بیفتد؛ از همین رو باید با تدابیر جدی و کارشناسی‌شده‌تری به حمایت از معیشت و بازار پرداخت.