وضعیت بحرانی خاک در کشور و تهدید امنیت غذایی

ایران در ارتباط با ناکارآمدی شبکه توزیع آب خود، به ویژه در بخش کشاورزی، مشکلات دیرینه دارد. استدلال این است که توجه به تولید غذا بدون بهبود بهره وری آبیاری دلیل اصلی افزایش بیش از حد خشکی ذخایر آب زیرزمینی در ایران بوده است.

اضافه برداشت بیش از حد آبخوان شرایطی قلمداد شده که در آن کل آب برداشت شده توسط انسان از میزان شارژ طبیعی در یک دوره معین بیشتر بوده است. اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی وضعیتی را نشان می‌دهد که در آن ذخایر آب زیرزمینی حتی در سال‌های مرطوب هیدرولوژیکی قادر به بازیابی کامل نیستند.

آب‌های زیرزمینی با تامین ۳۶ درصد از آب آشامیدنی و ۴۲ درصد از آب کشاورزی، منبع اصلی آب شیرین در سطح جهانی به شمار می‌روند. در شرایط کنونی «آنتروپوسِن (دوره تاثیرگذاری عمده فعالیت‌های انسان بر اکوسیستم و ساختار زمین شناختی)»، ذخایر آب زیرزمینی به دلیل تغییرات طبیعی و فعالیت‌های انسانی به شدت تحت فشار قرار گرفته اند.

در ایران، داده‌های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی در ۴۷۸ زیر حوضه و ۳۰ حوضه در ایران و بررسی عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر پویایی ذخیره آب‌های زیرزمینی در سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ نشان می‌دهد که کل تخلیه آب‌های زیرزمینی در این دوره ۷۴ کیلومتر مکعب و تاثیرات آن بر سطح زمین، افزایش شوری خاک در کل کشور و افزایش فرکانس و میزان فرونشست زمین در ارتفاعات هویدا بوده است.

ایران در ارتباط با ناکارآمدی شبکه توزیع آب خود، به ویژه در بخش کشاورزی، مشکلات دیرینه دارد. استدلال این است که توجه به تولید غذا بدون بهبود بهره وری آبیاری دلیل اصلی افزایش بیش از حد خشکی ذخایر آب زیرزمینی در ایران بوده است.

در اینجا، اضافه برداشت بیش از حد آبخوان شرایطی قلمداد شده که در آن کل آب برداشت شده توسط انسان از میزان شارژ طبیعی در یک دوره معین بیشتر بوده است. اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی وضعیتی را نشان می‌دهد که در آن ذخایر آب زیرزمینی حتی در سال‌های مرطوب هیدرولوژیکی قادر به بازیابی کامل نیستند. شکل ۵ به وضوح نشان می‌دهد که حدود ۷۶ درصد از سطح آبخوان ایران (۷۷ درصد از کل سطح کشور) با اضافه برداشت مواجه بوده اند. اگر این روند معکوس نشود، شرایط موجود و ادامه اضافه برداشت می‌تواند عواقب عمده‌ای داشته باشد و امنیت اجتماعی-اقتصادی و زیست محیطی کل ایران را به خطر اندازد.

دکتر هوشنگ جزی با اشاره به اینکه شعار امسال روز جهانی خاک با عنوان خاک، سرآغاز است، اظهار کرد: یکی از موضوعاتی که باید به آن بپردازیم امنیت غذایی کشور است و امنیت غذایی به دو فاکتور آب و خاک بستگی دارد.
وی با تاکید بر اینکه مسئله حفظ خاک حتی از آب مهمتر است، افزود: در واقع خاک بستر تولید و نگه داشت آب است. ۲۵ درصد تنوع زیستی و ژنتیکی کره زمین در خاک است و ۹۵ درصد مواد غذایی و پوشش مردم جهان از خاک تهیه می‌شود.

وی ادامه داد: یک سوم خاک قابل استفاده در دنیا از بین رفته است و علت آن انجام فعالیت‌های نادرست انسانی است.

دکتر جزی تصریح کرد: فرونشست‌هایی که در ایران اتفاق افتاده به خاطر از بین رفتن خاک است و متاسفانه این روند در کشور رو به افزایش می‌باشد و در حال حاضر ۳۰ سانتی فرونشست خاک در سال داریم.

به گفته وی مسئله فرونشست خاک در مناطقی همچون همدان وحشتناک و در اصفهان تهدیدی جدی است.

وی بیان کرد: در کشور ۶۴۲ دشت وجود دارد که ۴۷۰ دشت از این تعداد در مرحله بحرانی قرار دارند.

وی در ادامه با بیان اینکه یک میلیارد نفر از جمعیت جهان از آلودگی خاک رنج می‌برند، گفت: پساب‌های صنعتی، استفاده بی رویه از کود و سموم، برداشت از معادن و پخش شدن برخی از مواد معدنی خطرناک از عوامل ایجاد آلودگی در خاک است.

مدیر کل آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری توضیح داد: قانون حفاظت از خاک در ۳سال گذشته مصوب شده است و در این ارتباط قانون نیز وجود دارد.

وی به میزان فرسایش خاک نیز اشاره کرد و افزود: میزان فرسایش خاک در کشور ۱۶.۴ تن در هکتار است این در حالی است که متوسط فرسایش خاک در دنیا ۲ تا ۲.۵ تن است.

وی به مدیریت جامع حوزه آبخیز در کشور نیز اشاره کرد و گفت: زمانی که سد در کشور ساخته می‌شود به دو نکته مهم توجه نمی‌کنیم که یکی از آن‌ها عدم برنامه ریزی درست برای حوزه بالادست و دیگری عدم تجهیز شبکه پایین دست سد‌ها است.

وی خاطرنشان کرد: مطالعات موضوعی در این خصوص کفایت نمی‌کند و باید مدیریت جامع حوزه آبخیز اتفاق افتد.

دکتر جزی تاکید کرد: برای مدیریت جامع حوزه آبخیز نکته‌ای که بسیار مورد توجه می‌باشد مسئله انجام فعالیت هماهنگ دستگاه‌های اجرایی است.

وی خاطرنشان کرد: اگر دستگاه‌های دولتی نتوانند بین یکدیگر انسجام برقرار کنند، از شرکت دانش بنیان و مراکز تحقیقاتی استفاده نشود و مردم به مشارکت گرفته نشوند، امنیت غذایی و اجتماعی دچار تهدید می‌شود.

وی اظهار کرد: به میزان شوری آب، ۲ هزار میکروموس افزوده شده و هم اکنون به ۴ هزار میکروموس رسیده است.