365روز حاشیه برای سینمایی که تحریم نشد!/پنج روایت از «سینمای1401»

گروه هنر-خبرگزاری مهر: سینمای ایران همیشه با چالش‌ها و دست‌اندازهای بسیار مهمی مواجه است، این هنر-صنعت و رسانه تأثیر گذار هیچ گاه به دور از حاشیه‌ها و اتفاقات نبوده و امسال نیز با توجه به رویکرد جدید در حوزه سیاست گذاری در سینما اتفاقات مهمی در آن شکل گرفته است، اتفاقاتی که می‌تواند سینمای ایران را در مسیر دیگری قرار دهد.

به سنت سال‌های گذشته طی گزارش پیش رو به برخی از این رویدادها و اتفاقات اشاره کرده‌ایم که شامل فروش گیشه در سینما، رهایی جشنواره‌ها از ایده تحریم، جای خالی چهره‌ها در جشنواره فیلم فجر و حواشی آن، حضور فیلم‌ها در جشنواره‌های بین‌المللی و ماجرای پیچیده صدور پروانه ساخت و نمایش آثار سینمایی می‌شود.

روایت اول؛ سینمایی که با افزایش فروش همچنان دخلش با خرجش نمی‌خواند

اگر همچنان سینمای ایران را با وجود شرایط نامناسبی که طی ۳ سال گذشته با آن درگیر بوده است، به نوعی «صنعت» بدانیم، بی شک مهمترین بخش آن چرخه اقتصادی فروش، و ماجرای بازگشت سرمایه و احتمالاً رسیدن به سود است. در این وضعیت گیشه نیز می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در ادامه حیات فعالان در این عرصه به خصوص بخش خصوصی داشته باشد. اینکه بخش خصوصی را قطعه اصلی این چرخه می‌دانیم هم به این دلیل است که آثاری که با بودجه‌های دولتی ساخته می‌شوند معمولاً به رقم فروش آن توجه نمی‌شود و به نوعی تبدیل به رزومه تولید فرهنگی آن نهاد یا ارگان دولتی می‌شوند. چه بسا طی این سال‌ها فیلم‌هایی با حمایت‌های میلیاردی بخش دولتی ساخته شده که در گیشه حتی نتوانسته یک سوم هزینه تولید خود را بازگرداند.

اما اینکه چرا بهبود فروش در سال ۱۴۰۱ را یکی از مهمترین رویدادهای سینمایی در نظر گرفته‌ایم این است که نه تنها سینمای ایران بلکه سینمای جهان نیز پیش از این به دلیل شیوع ویروس کرونا و به طبع تعطیلی و محدودیت سالن‌های سینما برای جلوگیری از گسترش این ویروس در جامعه با چالش‌های بسیاری همراه بود. طی دوره ۲ سال شیوع ویروس کرونا سینما در ایران عملاً تعطیل بود و مخاطبان برای جلوگیری از ابتلاء به آن از حضور در سالن‌های سینمایی خودداری می‌کردند. خوشبختانه با شروع سال ۱۴۰۱ و کاهش ابتلاء در سطح جامعه، سینما و اکران فیلم‌ها در سینماها به روال سابق خود بازگشت، هرچند تا ماه‌ها مخاطبان سینما به دلیل ترس از ابتلاء همچنان از حضور در سینما ممانعت می‌کردند اما کم کم با اکران فیلم‌ها در سینماها گیشه جان گرفت.

فیلم سینمایی «انفرادی» به کارگردانی مسعود اطیابی به عنوان پرفروش‌ترین فیلم کمدی، که در اردیبهشت ماه سال جاری اکران شد توانست بیش از ۷۷ میلیارد تومان فروش داشته باشد. در ادامه این روند نیز آثار دیگری همانند «علف زار» به کارگردانی کاظم دانشی بیش از ۲۲ میلیارد تومان، «تی تی» به کارگردانی آیدا پناهنده با فروش بالغ بر ۲۱ میلیارد و ۴۵ میلیون تومان، «ابلق» به کارگردانی نرگس آبیار با فروش بالغ بر ۲۰ میلیارد و ۷۶۰ میلیون تومان، «بخارست» به کارگردانی مسعود اطیابی با فروش ۴۳ میلیارد تومان، «دوزیست» به کارگردانی برزو نیک نژاد با فروش بیش از ۱۹ میلیارد تومان و «ملاقات خصوصی» به کارگردانی امید شمس با فروش بیش از ۱۸ میلیارد تومان از فروش خوبی برخوردار بودند.

اما نکته جالبی که در این میان وجود دارد، استقبال از اکران انیمیشن‌هایی بود که در سینماها اکران شد، انیمیشن‌هایی چون «لوپتو» به کارگردانی عباس عسکری که فروشی ۱۹ میلیاردی و «پسر دلفینی» به کارگردانی محمد خیراندیش که فروش ۲۳ میلیاردی داشته‌اند. دو انیمیشنی که می‌توان فروش آنها را تقریباً هم رده با پرفروش‌ها در گیشه دانست.

هرچند برخی از فیلم‌ها طی سال جاری فروش میلیاردی داشتند، اما مساله این است که با هزینه‌ای که برای تولید این فیلم‌ها شده است، تا چه اندازه برای صاحبان آثار این رقم‌ها منجر به سوددهی شده است؟ این مسأله‌ای است که بخش خصوصی از ابتدای سال جاری نگران آن است چرا که می‌توان گفت بیش از ۸۰ درصد از فیلم‌هایی که در سال جاری اکران شده است نتوانسته از طریق گیشه هزینه تولید خود را بدست آورد.

روایت دوم؛ عبور جشنواره‌های سینمایی از تحریم

از اواسط سال جاری و به واسطه بروز برخی التهابات اجتماعی قابل پیش‌بینی بود که دامنه تأثیرگذاری این شرایط خیلی زود حوزه‌های مختلف را هم در بر خواهد گرفت و طبیعتاً حوزه حساسی مانند فرهنگ و مشخصاً سینما هم نمی‌توانست از این دربرگیری مصون بماند. بر همین اساساً هم از نیمه سال و در آستانه کلید خوردن زنجیره رویدادهای سینمایی سالانه قابل پیش‌بینی بود که نسبت این رویدادها با اهالی سینما و به‌خصوص برخی جریانات معترض در صنوف سینمایی می‌تواند دستخوش چالش‌هایی شود.

اولین رویداد جشنواره فیلم کوتاه تهران بود که بنابر تقویم در اواخر مهرماه باید برگزار می‌شد. بروز برخی اعتراضات از سوی فعالان صنف سینمای کوتاه و کلید خوردن فشارهای هدایت‌شده نسبت به سینماگرانی که قرار بود فیلمی در این رویداد داشته باشند، منجر به مطرح شدن ایده به تعویق افتادن این رویداد شد. مهدی آذرپندار مدیرعامل انجمن سینمای جوان و دبیر جشنواره اما رویکرد متفاوت در پیش گرفت و در اقدامی رو به جلو، ترجیح داد میزبان سینماگران معترض باشد تا نقطه‌نظرات آن‌ها را بشنود.

جلسه آذرپندار با سینماگران معترض هر چند منجر به تغییر در زمان‌بندی جشنواره فیلم کوتاه تهران نشد اما در فضای رسانه‌ای، بار سنگین سوءتفاهمات به‌وجود آمده در خانواده سینمای کوتاه را تلطیف کرد و تبدیل به پشتوانه‌ای شد تا جشنواره سی‌ونهم با حداقل حواشی کلید بخورد. این دوره از جشنواره فیلم کوتاه اتفاقاً به‌واسطه حضور آثاری جسورانه در ژانرهای متنوع توانست ویترینی جذاب برای علاقه‌مندان سینمای کوتاه فراهم آورد.

مهدی آذرپندار پس از اتمام برگزاری این رویداد در گفتگویی مشروح با خبرگزاری مهر درباره متن و حاشیه این رویداد به ارائه توضیحاتی پرداخت.

در گام بعد نوبت به جشنواره «سینماحقیقت» به‌عنوان مهمترین رویداد مرتبط با سینمای مستند در تقویم سینمای ایران رسید. کمی بیش از یک ماه از جشنواره فیلم کوتاه تهران گذشته بود که جشنواره سینماحقیقت با چالش‌های مشابه کلید خورد. ابتدا گروهی از مستندسازان با انتشار بیانیه‌ای در فضای مجازی اعلام کردند که در این رویداد شرکت نخواهند کرد و به تعبیر خود آن را تحریم کردند. اندکی بعد هم خبرها حاکی از آن بود که مستندسازان جوان به‌واسطه حضور آثارشان در جشنواره تحت فشار قرار گرفته‌اند تا به جریان تحریم بپیوندند.

محمد حمیدی مقدم مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و دبیر جشنواره سینماحقیقت اما با تأکید بر برگزاری این رویداد در تاریخ اعلام شده، به‌صورت غیررسمی با مستندسازان معترض وارد گفتگو شد تا زمینه رفع سوءتفاهم‌های به‌وجود آمده را فراهم بیاورد. جشنواره سینماحقیقت هم مانند رویداد قبلی با شوروحالی قابل قبول در پردیس سینمایی ملت برگزار شد تا این رویداد هم از دست‌انداز «تحریم» به سلامت عبور کند.

حمیدی‌مقدم هم پس از اتمام برگزاری این رویداد در گفتگویی مشروح با خبرگزاری مهر تجربیات خود از مشاهدات پشت‌پرده خود در جریان تحریم رویدادهای سینمایی در این سال ملتهب را روایت کرد.

روایت سوم؛ جشنواره «فجر» و غیاب چهره‌ها

چهل و یکمین دوره جشنواره فیلم فجر در حالی کار خود را در سال جاری آغاز کرد که بعد از گذشت سال‌ها دوباره نام بین‌المللی را با خود یدک می‌کشید. مهمترین و تاثیرگذارترین جشنواره سینمایی کشور که از اعتبار بسیار زیادی میان سینماگران برخوردار است، جشنواره‌ای که حضور و دریافت جایزه از آن می‌تواند مسیر رو به رشد کارگردانان را البته در سینمای ایران تغییر دهد.

دبیری این دوره از جشنواره از سوی محمد خزاعی رئیس سازمان سینمایی به مجتبی امینی تهیه کننده سینما سپرده شد. مجتبی امینی بی‌شک برای دبیری این دوره از جشنواره فیلم فجر به دلیل افزایش التهابات در جامعه و عدم همراهی سینماگران برای حضور و برگزاری جشنواره چهل و یکم با چالش‌های بسیاری همراه بود. علاوه بر آن کاهش تولید در سینما به دو دلیل افزایش هزینه تولید و سخت‌گیری در صدور پروانه ساخت سبب شد تا حجم آثاری که برای حضور در جشنواره آماده می‌شدند نسبت به سال‌های گذشته کاهش پیدا کند.

همچنین برخی از کارگردانان سینمایی که آثارشان آماده نمایش بود از حضور در این دوره از جشنواره سرباز زدند، از جمله این کارگردانان می‌توان به کیومرث پور احمد اشاره کرد که فیلم سینمایی «پرونده باز است» را آماده نمایش داشت و از همان ابتدا اعلام کرده بود که این فیلم را به جشنواره ارسال نمی‌کند، اما علی قائم مقامی به عنوان صاحب اثر این فیلم را برای حضور در جشنواره به دبیرخانه ارائه کرد.

در ادامه با توجه به اینکه برخی فیلم‌ها فرم حضور در جشنواره را پر نکرده بودند، از سوی سازمان سینمایی اعلام شد که اولویت اکران در سال ۱۴۰۲ با فیلم‌هایی است که در این دوره از جشنواره حضور پیدا کردند.

می‌توان گفت جشنواره فیلم فجر، مهمترین فضایی است که سینماگران، خبرنگاران و منتقدان سینمایی بدون واسطه و رودرو درباره آثار تولید شده با هم گفتگو می‌کنند و همین مساله سبب می‌شود که هرساله برگزاری نشست‌های خبری با حواشی بسیاری همراه شده و یکی از مهمترین بخش‌های جشنواره را به خود اختصاص دهد، اما در این دوره از جشنواره نشست خبری اکثر فیلم‌هایی که در جشنواره حضور پیدا کردند بدون حضور بازیگران و دیگر عوامل برگزار شود، البته تعدادی از نشست‌ها نیز بدون حضور کارگردان برگزار شد و این تهیه کننده بود که به نمایندگی از عوامل فیلم در نشست خبری حضور پیدا می‌کرد. در واقع می‌توان گفت این دوره از جشنواره فیلم فجر بدون ستاره ترین دوره جشنواره‌های فیلم فجر بود.

از دیگر مواردی که می‌توان درباره این دوره از جشنواره فیلم فجر به آن اشاره کرد، معرفی فیلم‌های حاضر بود. برخلاف دوره‌های گذشته اسامی فیلم‌های راه یافته به بخش سودای سیمرغ چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر، تنها یک هفته مانده به برگزاری جشنواره فیلم فجر اعلام شد. همچنین اسامی هیأت داوران این دوره از جشنواره، علی رغم پی گیری خبرنگاران در طول برگزاری جشنواره یک روز مانده به برگزاری مراسم اختتامیه این دوره از جشنواره از سوی دبیر اعلام شد.

با تمام این حواشی جشنواره فیلم فجر دوره‌ای به‌شدت متفاوت را پشت سر گذاشت. دوره‌ای که مجتبی امینی در میانه برگزاری آن با انتشار یادداشتی خطاب به خانواده سینما تأکید کرد «حلاوت همیشگی» را نداشته و آرزو کرد تا در آینده‌ای نزدیک باردیگر شاهد گردآمدن همه اهالی خانواده سینما زیر چتر «فجر» باشد.

روایت چهارم: حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی

در سالی که گذشت حضور سینماگران ایرانی در جشنواره‌های خارجی همانند گذشته ادامه داشت و حتی توانستند موفقیت‌هایی نیز در این زمینه کسب کنند، که البته این حضورها بدون حاشیه هم نبود. از جمله فیلم‌هایی که می‌توان در این زمینه به آن اشاره کرد ۲ فیلم سینمایی «برادران لیلا» به کارگردانی سعید روستایی و «شب، داخلی، دیوار» به کارگردانی وحید جلیلوند بود.

سعید روستایی کارگردان و جواد نوروزبیگی تهیه‌کننده «برادران لیلا» بعد از ساخت این فیلم سینمایی تصمیم می‌گیرند تا قبل از اکران و یا حضور در جشنواره‌های داخلی این فیلم را برای اولین بار در جشنواره فیلم کن به نمایش بگذارند و البته این کار را هم انجام می‌دهند، اما مشکل از کجا شروع شد؟

براساس قوانین موجود در سازمان سینمایی، برای اینکه بتوان در جشنواره‌های بین‌المللی حضور پیدا کرد، فیلم متقاضی باید پروانه نمایش بین‌المللی دریافت کند، تهیه‌کننده و کارگردان فیلم، نسخه‌ای از آن را برای دریافت پروانه نمایش به سازمان سینمایی ارائه می‌کند اما با اصلاحات و ممیزی‌هایی از سوی مسئولان مواجه می‌شود، هرچند در ابتدا صاحبان اثر با مدیران برای تغییر در نسخه اصلی به توافق می‌رسند اما بدون ارائه نسخه اصلاح‌شده و دریافت پروانه نمایش «برادران لیلا» را به جشنواره فیلم کن ارسال می‌کنند و در نهایت موفق به دریافت جایزه فیپرشی می‌شوند.

همین مساله سبب شد تا این اثر سینمایی با صدور اطلاعیه‌ای رسمی از سوی سازمان سینمایی توقیف شده و اجازه اکران در کشور را نداشته باشد. با تمام این شرایط و تنبیهاتی که از سوی سازمان سینمایی برای اکران نشدن این فیلم در کشور اعمال شده، اما صاحبان اثر به جای اینکه چشم امیدی به اکران فیلم در کشور و مخاطبان ایرانی داشته باشند، اکران بین‌المللی آن را آغاز کرده‌اند و به تازگی نیز نسخه باکیفیت این اثر سینمایی در فضای مجازی در اختیار مخاطبان سینما قرار گرفته است.

فیلم سینمایی «شب، داخلی، دیوار» به کارگردانی وحید جلیلوند نیز از جمله فیلم‌هایی است که راه «برادران لیلا» را در پیش گرفت و بدون دریافت مجوز نمایش از سازمان سینمایی، در هفتاد و نهمین دوره جشنواره فیلم ونیز حضور پیدا کرد که باعث ایجاد حواشی بسیاری برای این فیلم سینمایی شد، البته هیچ وقت به صورت رسمی حرفی از توقیف این فیلم سینمایی منتشر نشده اما همچنان سرنوشت آن و احتمال اکران در داخل کشور در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

روایت پنجم: پروانه‌هایی که به امید سینمای امیدبخش صادر نشد

صدور پروانه ساخت و نمایش بی‌شک یکی از مهمترین خان‌هایی است یک کارگردان سینمایی برای ساخت اثر خود پشت سر بگذارد، کارگردان سینمایی بعد از نگارش فیلمنامه و موفقیت در جذب تهیه‌کننده و بعد از آن سرمایه‌گذار مناسب، حالا باید تمام تلاش خود را بکند تا بتواند پروانه ساخت و بعد از تولید پروانه نمایش از شوراهای مربوطه دریافت کند.

در گذشته یکی از مهمترین مشکلاتی که در این زمینه وجود داشت این بود که تهیه‌کننده و کارگردان بعد از پشت سر گذاشتن خان دریافت پروانه ساخت و اعمال اصلاحات و ممیزی‌هایی که از سوی شورای پروانه ساخت ارائه می‌شد، فیلم خود را جلوی دوربین می‌برد، اما همین فیلم که پروانه ساخت دریافت کرده بود ممکن بود در مرحله دریافت پروانه نمایش دچار مشکل شود و حتی این امکان نیز وجود داشت که فیلم هیچ وقت نتواند فرصت اکران عمومی دریافت کند.

با روی کار آمدن محمد خزاعی رئیس سازمان سینمایی و مدیرانی که برای این سازمان انتخاب کرده بود، تصمیم گرفته شد تا فیلم‌هایی که در این دولت و مدیریت جدیدی در سینما تولید می‌شود، با کمترین مشکل در حوزه دریافت پروانه نمایش مواجه شوند؛ اما این روند به چه معنا می‌تواند باشد؟ تنها یک نتیجه می‌توان از چنین راهکاری برای سینما بدست آورد و آن هم این است که قرار بود فیلمنامه‌های ارائه شده به شورای پروانه ساخت با حساسیت بیشتری مورد بررسی قرار گرفته تا برای دریافت پروانه نمایش با مشکلی مواجه نشوند! و این به آن معنا است که درصد اصلاحیه برای فیلمنامه‌ها در این بخش بیشتر می‌شود.

پیش از این بارها از سوی مدیران سینمایی بر این مساله تاکید شده بود که به دنبال ایجاد سینمایی امید بخش برای جامعه امروز سینمای ایران هستند و این جمله نشان می‌دهد که به نوعی سیاست سازمان سینمایی فاصله گرفتن از تولید فیلم‌هایی است که فضای تلخی از جامعه را به تصویر می‌کشد که به اصطلاح به این دسته از فیلم‌ها آثار سیاه نما گفته می‌شود. چنین نگاهی به تولید در سینما باعث شده تا بخش عمده‌ای از سینمای اجتماعی که روایت گر اتفاقات روز جامعه با نگاهی سینمایی است دچار چالش شود و شمه ای از این تصمیم‌گیری در آثار راه یافته به چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر قابل رؤیت بود. اینکه این تصمیم‌گیری درست یا غلط است و اینکه تنها فیلم‌هایی در سینما تولید شود که فضای امیدبخش داشته باشد را کنار بگذاریم بی شک چنین روندی می‌تواند موج جدید سینمای اجتماعی که سال‌هاست در سینمای ایران شکل گرفته را تحت تأثیر قرار دهد، چرا که هدف سینمای اجتماعی نقد جامعه با زبان هنر است.

از میان کارگردانانی که با رویکرد جدید صدور پروانه ساخت با مشکل مواجه شده و همچنان فرصت تولید فیلم را پیدا نکرده است می‌توان محمدحسین مهدویان اشاره کرد که طی یک دهه گذشته تبدیل به یکی از مهمترین فیلمسازان سینمای ایران شده و مخاطبان خود را بدست آورده است. این کارگردان از جمله هنرمندانی است که در صورت بروز مشکل در حوزه تولید و نمایش آثارش، به صورت مستقیم و در فضای مجازی نظر خود را با مخاطبانش به اشتراک می‌گذارد. مهدویان در حال حاضر فیلم کمدی «شیشلیک» را در انتظار اکران دارد که برای اولین بار در سی و نهمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و از آن زمان تا کنون نتوانسته مجوز نمایش عمومی برای آن به دلیل ساخت کمدی بسیار تلخ دریافت کند. هرچند بعد از آن این کارگردان توانست «مرد بازنده» را تولید و در نهایت اکران کند، اما این فیلم نیز به سختی توانست مجوزهای مورد نظر را دریافت کند.

حالا مهدویان ۲ فیلمنامه سینمایی را به شورای پروانه ساخت ارائه کرده که شامل فیلم جنایی «مطرود» اقتباسی از کتاب «بی گانه» به نویسندگی آلبر کامو و فیلم کمدی «شیرینی بله برون» است که هردوی این فیلمنامه‌ها به دلیل فضای سیاه حاکم بر آن به زعم مدیران سینمایی و شورای صدور پروانه ساخت، موفق به دریافت پروانه ساخت نشده است.

همین مساله سبب شده تا محمدحسین مهدویان نسبت به مدل جدید ارائه پروانه ساخت و نمایش در مدیریت جدید سینمای ایران اعتراض کند، او در بخشی از صحبت‌های خود گفته که نه تنها درخواست‌های او برای دریافت پروانه ساخت بدون ارائه هیچ دلیلی رد شده بلکه چنین اتفاقاتی نیز برای تعدادی دیگر از کارگردانان سینما که به دنبال تولید فیلم خود بودند نیز رخ داده است. بعد از انتشار اعتراض‌های مهدویان، مدیران سینمایی نیز ساکت ننشسته و بهمن حبشی، مدیرکل دفتر نظارت بر ساخت فیلم سازمان سینمایی توضیحات طولانی برای رد اعتراض‌های این کارگردان و ارائه دلایلی برای سیاه نمایی این فیلمنامه‌ها منتشر کرده است. با توضیحات حبشی می‌توان پیش‌بینی کرد که سازمان سینمایی در سال آینده هم رویکرد سخت‌گیرانه خود برای صدور پروانه‌های ساخت سینمایی را دنبال خواهد کرد.