بخشش و محبت به یکدیگر، رمز هم افزایی اجتماعی است

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: اسلام با توجه به ابعاد گوناگون وجودی انسان برنامه کاملی برای رشد و تعالی و سعادت دنیا و آخرت او ارائه کرده است. یکی از مباحثی که مکرر و با بیاناتی متفاوت، در قرآن و کتب روایی بدان توجه شده موضوع «نظارت اجتماعی » است.برای تبیین بیشتر مسئله نظارت اجتماعی با دکتر حامد پوررستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و مؤلف کتاب «سبک زندگی اسلامی در آموزه‌های نهج‌البلاغه» به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:

حامد پوررستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در گفت و گو با مهر، با بیان اینکه موضوع نظارت اجتماعی از منظر آموزه‌های دینی را به خصوص در بحث کنترل اجتماعی، دست کم در ۳ حوزه می‌توان مورد بررسی قرار داد، گفت: بحث سیاست‌های مشارکتی، سیاست‌های تقنینی و سیاست‌های اجرایی، از مهمترین عوامل تأثیر گذار در بحث نظارت اجتماعی هستند.

وی با اشاره به سیاست‌های مشارکتی در نظارت اجتماعی خاطرنشان کرد: درابتدا می‌خواهیم بحث کنترل اجتماعی برای مدیریت جامعه در عرصه فرهنگی، اقتصادی، گرانی‌ها و… را که طی آن مردم در کنار یکدیگر هم افزا می‌شوند، را تحلیل کنیم. به نظر می‌رسد، سیاست‌های مشارکتی از سیاست‌های تقنینی و اجرایی در نظارت اجتماعی مؤثرتر باشد، اما در اینجا منظور از نظارت چیست؟، مشخصاً وقتی میگوییم سیاست‌های مشارکتی منظور نظارت مردم نسبت به یکدیگر، مردم نسبت به کارگزاران و همچنین کارگزاران نسبت به مردم است.

تأثیر هنجارها و ارزش‌های اجتماعی بر اجتماعی شدن انسان

پوررستمی با اشاره به مبحث اجتماعی شدن اولیه و ثانویه در جامعه شناسی تصریح کرد: افرادی مانند «آنتونی گیدنز» در کتاب جامعه شناسی خود، بحث اجتماعی شدن را بررسی کرده و می‌گوید: اجتماعی شدن یعنی ما به سمت بستر سازی محیطی می‌رویم که به خصوص کودکان و فرزندان جامعه ما، هرچه بیشتر با هنجارها و به خصوص ارزش‌های خوب اجتماعی بیشتر مأنوس شوند و عادت کنند؛ خلق و خوی آنها نیز به سمت آن هنجارها سوق پیدا می‌کند.

رابطه سیاست‌های مشارکتی و نظارت اجتماعی

وی افزود: یکی از این هنجارهای اجتماعی همان بحث نظارت و کنترل اجتماعی است و من تصور می‌کنم در یک رابطه دو سویه، هم سیاست‌های مشارکتی به بحث اجتماعی شدن و نظارت اجتماعی کمک می‌کند و هم اجتماعی شدن به سیاست‌های مشارکتی، به بیانی ساده‌تر، سیاست‌های اجتماعی به معنی مسئولیت پذیری مردم نسبت به یکدیگر و امر به خوبی‌ها و نهی از بدی‌ها. اینکه اگر می‌بینیم گرانی‌ها اوج گرفته و برخی‌ها رویه احتکار را در پیش می‌گیرند و در نگاه همگان جایگاه بدی پیدا می‌کند، این نگاه و برداشت بد، نوعی نظارت اجتماعی است و می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، بااشاره به آیه ۲۰۰ سوره آل عمران عنوان کرد: آیه شریفه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» در واقع بر همبستگی، مسئولیت پذیری اجتماعی و یک نوع رابطه متقابل نسبت به یکدیگر را در جامعه تأکید می‌کند.

وی با اشاره به تفسیر علامه طباطبایی از این آیه در تفسیر المیزان، گفت: علامه طباطبایی می‌گوید، این آیه علاوه بر اینکه مردم را به صبر فردی دعوت می‌کند، می‌گوید، صابروا، به معنی صبر دسته جمعی و اجتماعی، بنابراین مردم را به صبر و بردباری و تشویق یکدیگر به صبر نیز دعوت می‌کند.

امر به معروف مصداق بارز نظارت اجتماعی

پور رستمی همچنین به توصیه خداوند متعال به صبر و شکیبایی در سوره مبارکه والعصر اشاره و عنوان کرد: اینکه در سوره والعصر فرموده‌اند، «وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ» و مردم را نسبت به حق و صبوری توصیه می‌کند، نشان از اهمیت این موضوع دارد. اینکه مردم ما صبور باشند و سوار موج رسانه‌ای و فضای مجازی ضد انقلاب نشوند (که روز و شب در خیال کوبیدن و ضربه زدن است) و متانت پیشه کنند و هم افزایی کنند، بسیار مهم است. چارکه من تصور می‌کنم بیش از اینکه فشارهای اقتصادی مردم را آزاد دهد، احساس له شدن اقتصادی، آنان را آزار می‌دهد، و این احساس از همان فضای مجازی و رسانه‌های ضد انقلاب به مردم القا می‌شود.

وی افزود: وظیفه جامعه ایمانی دراین زمان «وتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ» است که این خود مهمترین نظارت و کنترل اجتماعی است.

این پژوهشگر دینی خاطرنشان کرد: اما ممکن است این کنترل اجتماعی به سمتی پیش برود که عده‌ای بپرسند آیا کنترل اجتماعی به معنی دخالت و یا به تعبیر ناشایست، سرک کشیدن در کار مردم نیست؟ شهید مطهری اتفاقاً در خصوص این موضوع می‌گوید، عده‌ای آیه ۱۰۵ سوره مائده را دستاویز قرار داده و می‌گویند که کار مردم به کسی ارتباط ندارد و هر کس مسئول اعمال خویش است. آنجا که خداوند متعال می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ۖ لَا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ ۚ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» / ای اهل ایمان، شما ایمان خود را محکم نگاه دارید، که اگر همه عالم گمراه شوند و شما به راه هدایت باشید زیانی از آنها به شما نرسد. به تعبیر شهید مطهری، برخی از این آیه برای اثبات عدم وجوب امربمعروف و نهی از منکر استفاده می‌کنند، در حالی که آیه ناظر برهدایت است و آنجا که می‌گوید علیکم انفسکم، به این معنی است که بله، حال که شما هدایت شده‌اید، مبادا تهدید و تطمیع دیگران شما را بلرزاند، و از تصمیم خود عقب گرد کنید، می‌گوید به تعبیر شهید مطهری، در این آیه منظور از هدایت یافته کسی است که به وظیفه خود در امر نظارت اجتماعی عمل می‌کند، هدایت یافته کسی است که دارد به وظیفه سیاست مشارکتی خود عمل می‌کند و امر به معروف می‌کند و در ادامه آنجا که می‌فرمایند، حال که تو هدایت شده‌ای و وظیفه ات را انجام می‌دهی، مبادا نگران باشی و از ضربه و موانعی که گمراهان برائت ایجاد می‌کنند، بترسی و سست شوی.

وی افزود: نکته دوم در بحث سیاست‌های مشارکتی، کارکردهای رفعی و دفعی است که نظارت اجتماعی دارد. به عنوان مثال برخی اوقات ممکن است که خطری جامعه را تهدید کند، اما وقتی مردم نسبت به یکدیگر نظارت دارند، این خطر دفع شده و از جامعه دور می‌شود. و به نوعی جامعه اجازه نمی‌دهد که به آفت و بلا مبتلا شود.

پور رستمی با اشاره به کارکردهای رفعی سیاست‌های مشارکتی تصریح کرد: گاهی اوقات پیش می‌آید که جامعه گرفتار یک فتنه شده، به عنوان مثال جو خرید بیش از حد؛ آرایش و بدحجابی بیش از حد در جامعه رایج شده، نظارت اجتماعی اگر واقعاً در جامعه شکل بگیرد و مردم ناظر بر یکدیگر باشند، می‌توانند این فتنه‌ها را نیز رفع کنند. البته باید توجه داشت نظارت اجتماعی به معنای دیده بان بودن، با تأمل نگریستن و نظر داشتن به کار یکدیگر در عرصه عمومی است و به هیچ عنوان نباید در عرصه فردی و شخصی تداخل ایجاد کند. چراکه اسلام برای حریم خصوصی، حریم ویژه ای قائل است. اما وقتی مشکل و مسئله به کف جامعه و عرصه عمومی گسترش می‌یابد، بحث نظارت اجتماعی مطرح می‌شود.

طبق اعتراف سخنگوی ارتش رژیم صهیونیستی، در مرداد ماه سال ۱۳۹۳، ۱۲۰ بمب یک تنی، فقط و فقط بر سر مردم یکی از محله‌های غزه به نام شجاعیه فرود آمد؛ دقت کنید، نه کل غزه، بلکه یکی از محله‌های غزه، اما جهان اسلام نه تنها فریاد نزد، بلکه سکوت کرد و رژیم صهیونیستی را زیر پا له نکرد. وقتی نظارت اجتماعی و مسئولیت پذیری مردم در عرصه‌های ملی و فراملی ضعیف می‌شود، چنین فجایعی را شاهد هستیم

وی با اشاره به مفصل ترین کتاب در زمینه امر بمعروف تألیف نویسنده آمریکایی، «مایکل کوک» گفت: این نویسنده آمریکایی در این دو جلد به خوبی بیان کرده که چه کارکردها و ظرفیتی در موضوع امر بمعروف به عنوان یکی از شاخه‌های نظارت اجتماعی و عامل تمدن و ترقی آئین اسلام مطرح است و غربی‌ها از آن غافلند. وی نقل می‌کند، آن چیزی که باعث شد من این کتاب را بنویسم، این بود که روزی در ایستگاه قطار شهری شیکاگو، در حال خواندن روزنامه بودم که متوجه شدم زنی مورد تجاوز قرار گرفته، این زن هرچه فریاد میزد و کمک می‌خواست، همه عابران بی تفاوت و توجه از این صحنه عبور می‌کردند و بعد از دقایقی تنها یک نفر از عابران به کمک او شتافت. به نظرم اصل تجاوز یک بحث هست و بحث مهمتر بی تفاوتی و مسئولیت ناپذیری جامعه نسبت به یکدیگر بود به همین خاطر شروع کردم به تحقیق در این مورد.

پوررستمی خاطرنشان کرد: در کنار توجه قرآن کریم به موضوع نظارت اجتماعی، حضرت امیرالمومنین (ع) در فرازهایی از نهج البلاغه بارها به موضوع نظارت اجتماعی و فراتر از آن، هم افزایی اجتماعی اشاره کردند.

مسئولیت پذیری اجتماعی

وی با اشاره به خطبه ۱۱۳ نهج البلاغه، عنوان کرد: حضرت امیرالمومنین (ع) دراین خطبه، به ۴ آفت اجتماع اشاره و می‌فرمایند، ای مردم چرا اینگونه شده‌اید، بار از روی دوش یکدیگر بر نمی‌دارید، و خیرخواه هم نیستید، دستگیری نمی‌کنید، بلکه فقط مچ گیری می‌کنید. به یکدیگر دلسوزی نمی‌کند، چرا بخشنده نیستید، چرا نسبت به هم محبت ندارید،

این پژوهشگر نهج البلاغه افزود: براساس فرمایش حضرت امیر (ع)، یاری رساندن، خیرخواه یکدیگر بودن، بخشش و گذشت و محبت به یکدیگر، رمز هم افزایی اجتماعی و حتی نظارت اجتماعی است، چراکه احساس مسئولیت مردم را نسبت به هم افزایش می‌دهد، اگر این اتفاق بیفتد، چه در داخل و چه در خارج از ایران، کسی نمی‌تواند به راحتی ظلم کند و وقتی که مسئولیت پذیری و کنترل، ملی و فراملی باشد، بسیاری از فجایع در جهان اسلام و برای مسلمین رخ نمی‌دهد.

وی در این خصوص گفت: طبق اعتراف سخنگوی ارتش رژیم صهیونیستی، در مرداد ماه سال ۱۳۹۳، ۱۲۰ بمب یک تنی، فقط و فقط بر سر مردم یکی از محله‌های غزه به نام شجاعیه فرود آمد؛ دقت کنید، نه کل غزه، بلکه یکی از محله‌های غزه، اما جهان اسلام نه تنها فریاد نزد، بلکه سکوت کرد و رژیم صهیونیستی را زیر پا له نکرد. وقتی نظارت اجتماعی و مسئولیت پذیری مردم در عرصه‌های ملی و فراملی ضعیف می‌شود، چنین فجایعی را شاهد هستیم، همین امروز در یمن شاهد چنین اتفاقات ناخوشایندی هستیم.د.

پور رستمی سیاست‌های تقنینی را دومین شاخه از سیاست‌های نظارت اجتماعی برشمرد و گفت: بر اساس این سیاست، دولت و مجلس موظفند، بسترها و زمینه‌های نظارت اجتماعی را فراهم کنند و فضا را در این عرصه باز کنند، و نباید اینگونه باشد که فقط مردم به یکدیگر نظارت کنند.

سیاست‌های تقنینی، عامل مؤثر بر نظارت اجتماعی

وی افزود: در پیشبرد سیاست‌های تقنینی، قانون گذار می‌تواند جهت بهبود و ارتقای نظارت اجتماعی در قوانین خود، همانند پیوست فرنگی قوانین، الحاقیه هایی را به عنوان پیوست نظارت اجتماعی لحاظ کند، و با ایجاد شفافیت، زمینه کنترل و نظارت مردم را فراهم کند. باید توجه داشت که هر قدر بستر برای کنترل و نظارت مرم فراهم شود، جامعه بیشتر رنگ ثبات، امنیت و عدالت را خواهد دید. باید به این پیوست‌های نظارتی و قوانین توجه ویژه داشت. متأسفانه مجلس ما هنوز در درون خود در موضوع شفاف سازی مشکل دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: سیاست‌های تقنینی یعنی در قوانین، سیاست‌ها و بسترهایی لحاظ شود که عرصه نظارت اجتماعی را برای مردم بیشتر فراهم کرده و به اصطلاح برای مردم یک اتاق شیشه‌ای و شفاف ایجاد کند تا مردم دیده بان های دقیق‌تری باشند. اگر دولت و مجلس این بستر را فراهم نکنند، مطمئن باشید که در نظارت اجتماعی، کارکردها پایین خواهد امد.

وی با بیان اینکه امام علی (ع) در نامه ۵۳ نهج البلاغه به مالک اشتر می‌فرماید، مردم اگر احساس کنند و گمان کنند که دولت و کارگزاران در حق آنان ظلم می‌کنند و بد عمل می‌کنند، باید شفاف سازی کنی تا زمینه‌های نظارت و کنترل مردم بر شما بیشتر شود. اگر تو، دولتی باشی که همه را محرم خود بدانی به جز ملت، قطعا در کشور داری ناموفق خواهی بود.

پوررستمی تصریح کرد: حضرت می‌فرمایند، باید بگمانی مردم را با سیاست اصحار رفع کنی، این کار سختی است که با آن خودت را ریاضت و پرورش می‌دهی و به عدل نزدیک تری. سپس می‌فرماید، با رعیت مدارا کن. عذری که می آوری، تو را بیشتر به مقصودت می‌رساند تا اینکه بخواهی سیاست عدم شفافیت را اتخاذ کنی.

این پژوهشگر نهج البلاغه افزود: در کنار مجلس، دولت هم موظف است که در تصمیمات خود و در میدان اجرا، به نظارت اجتماعی توجه کند. دولت از طریق نظارت اجرایی و نظارت اطلاعاتی می‌تواند نظارت اجتماعی را دنبال کند. یعنی دولت، چشم‌هایی مخفی داشته باشد که اخبار درون دولت و درون جامعه را به کارگزار انتقال بدهد. در نامه ۵۳ نهج البلاغه، حضرت امیر (ع) به مالک اشتر می‌فرماید «ای مالک، با فرستادن جاسوسان و ناظران مخفی راستگو و باوفا، اعمال کارمندان خودت را زیر نظر بگیر و بدان که بازرسی مداوم و پنهانی و نظارت مستمر پنهانی سبب می‌شود که آنها به امانتداری و مدارا کردن با زیردستان تشویق شوند، و عوامل خود را سخت زیر نظر بگیر و اگر شخصی کار خطا و اشتباهی مرتکب شد، برخورد جدی کن.

نظارت اجرایی در حوزه سیاست‌های اجرایی

وی با اشاره به اینکه آیا دولت می‌تواند نظارت اجرایی کند، گفت: در پاسخ به سوال باید گفت آن نظارتی که ناظر به عمل باشد، بله می‌تواند، به عنوان مثال زمانی که پدیده‌ای با نام بدپوششی در جامعه رواج پیدا می‌کند، اینجا دولت می‌تواند وارد میدان بشود و درگیر نظارت اطلاعاتی شود. به عبارتی دولت باید ورود پیدا کند، اما باید از دخالت سخت بپرهیزد و در عرصه فرهنگ سازی و احیای احکام خدا نقش آفرینی کند.

پوررستمی خاطرنشان کرد: حضرت امیر (ع) در نامه ۳۴ نهج البلاغه؛ می‌فرمایند که ای مردم، شما حقی دارید و من هم بر شما حق دارم. حق حکومت این است که خیرخواه شما باشد؛ توزیع عادلانه ثروت کند، به تعلیم و دانش افزایی بپردازد و حضرت همچنین می‌فرمایند، من باید نسبت به مردم خودم کار فرهنگی و دخالت فرهنگی کنم و نگذارم حکم خدا در عرصه عمومی جامعه زیر پا له شود.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در پایان خاطرنشان کرد: نظارت اجتماعی در آموزه‌های دینی ما فقط در حوزه کنترل و نظارت مردم نسبت به یکدیگر نیست. سیاست‌های تقنینی هم مهم است، قانون گذار باید عرصه نظارت اجتماعی را تسهیل کند و دولت باید در سیاست‌های اجرایی نقش آفرین باشد و نسبت به ناهنجاری‌هایی که در جامعه پیش می‌آید، از جمله معضلات فرهنگی، اقتصادی، امنیتی و… نقش آفرینی کند.