عکس‌ها و اظهارات جدید از شیء توقیفی ایران در انگلیس

به گزارش ایران اکونومیست، نقش‌برجسته ساسانی، طبق توضیحات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال ۲۰۱۶ در فرودگاهی در لندن توقیف شد. پلیس گشت مرزی به بسته‌بندی شلخته این محموله مشکوک می‌شود و پس از بررسی با یک نقش‌برجسته یک متری مواجه می‌شود. این شیء تاریخی به موزه بریتانیا تحویل می‌شود، اما حدود هشت سال طول می‌کشد تا خبر آن را اعلام کنند.

کارشناسان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز می‌گویند پرونده این سنگ‌نگاره قاچاق شده قدیمی بوده و در این سال‌ها پیگیری‌های حقوقی برای بازگشت آن درحال انجام بوده است. با این وجود نقطه ابهام این پرونده، تاخیر طولانی در اعلام کشف و ضبط چنین شیء تاریخی در انگلیس، چگونگی خروج آن از کشور و نامعلوم بودن محلی است که این نقش‌برجسته از آن جدا شده است؟

جان سیمپسون ـ متصدی ارشد و باستان‌شناس بخش خاورمیانه موزه بریتانیا ـ به روزنامه گاردین گفته بود: «تقریباً هرگز با چنین موردی مواجه نشده‌ایم که نقشی از صخره با چنین سطحی از بی‌رحمی بریده شده باشد. آن را به طرزی باورنکردنی، با دستگاه فرز بد بریده و در یک جعبه کوچک و بدون بسته‌بندی مناسب قرار داده‌ و جعبه را با میخ محکم کرده‌اند.»

او در حالی که اشاره کرده موزه بریتانیا اصالت این سنگ‌نگاره را تایید کرده است، قدمت آن را به دوران امپراتوری ساسانی در فاصله سال‌های ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی مربوط دانسته و ارزش آن را بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون پوند تخمین زده و این احتمال را مطرح کرده است که «اگرچه پایتخت ساسانی‌ها در تیسفون، نزدیک بغداد کنونی بود، اما به نظر می‌رسد این نقش از یک صخره در شیراز کنده شده باشد و از آنجایی که این نقش از یک سنگ آهکی که در سراسر ایران یافت می‌شود تراشیده شده، نمی‌توان محل دقیق آن را مشخص کرد. تنها حدود ۳۰ نقش برجسته صخره‌ای ساسانی وجود دارد که قدمت بیشتر آن‌ها به قرن سوم میلادی می‌رسد. تقریباً همه در بخش نسبتاً کوچکی از ایران و استان فارس هستند.»

احسان شوارابی ـ باستان‌شناس با تخصص دوره ساسانی ـ‌ در حساب کاربری توئیتر خود، درباره خاستگاه این نقش‌برجسته توقیف شده در انگلیس، نوشته است: این قطعه متعلق به هیچ یک از سنگ نگاره‌های شناخته شده ساسانی نیست. بنابراین با یک نگاره جدید ساسانی از محلی نامشخص روبرو هستیم، اما باتوجه به جغرافیای پراکندگی نگاره‌های ساسانی، احتمالا این اثر از جایی در استان فارس آمده است.

این‌باستان‌شناس همچنین گفته است: اظهارنظر درباره اصالت آثاری که از بازار قاچاق سر درمی‌آورند معمولا آسان نیست، اما در تصویری که گاردین منتشر کرده است، در نگاه نخست، جزییات چندان غیر متعارفی در این نقش دیده نمی‌شود، با این حال باید منتظر انتشار تصاویر بهتر و ارزیابی دقیق‌تر همکاران در موزه بریتانیا ماند. از نظر سبک شناسی، برآورد من این است که این اثر متعلق به نیمه دوم سده سوم میلادی و احتمالا از زمان بهرام دوم ساسانی باشد.

از بهرام دوم چند سنگ نگاره بزمی و رزمی در نقش رستم، تنگ چوگان، سرمشهد، سراب بهرام، تنگ قندیل، برم دلک و گویم (همه در استان فارس) شناخته شده است. بر قطعه مورد بحث، تصویر تمام تنه یک بلند پایه ساسانی حجاری شده است. شکل کلاه و آرایش مو و ریش او شباهت زیادی به بلندپایه سمت راست (با نشان هلال ماه روی کلاه) در نگاره بهرام دوم در نقش رستم دارد. در تصویر گاردین مشخص نیست که آیا کلاه در این نقش نیز حامل یک نشان است یا نه.

او در تفسیر بیشتر از این نقش‌برجسته گفته است: دست چپ بر قبضه شمشیر قرار دارد و دست راست، با انگشت اشاره برآورده، به نشانه احترام بلند شده است. در سنت ساسانی این شیوه ادای احترام توسط درباریان در پیشگاه ایزدان، شاهنشاه و آتش مقدس مرسوم بوده است؛ مثلا مقایسه کنید با درباریان در سنگ نگاره دیهیم ستانی نرسی در نقش رستم. ادای احترام در این قطعه بیانگر آن است که روبروی این فرد باید نقشی از یک ایزد یا شاه بوده باشد. اما چرا نقش این فرد به تنهایی در یک قاب محاط شده است؟ یک احتمال این است که سنگ نگاره اصلی یکپارچه نبوده و در چند قطعه با فاصله از یکدیگر حجاری شده باشد، مانند سنگ نگاره برم دلک. گذشته از قاب‌بندی این نقش، جزییات پوشاک و کفش و شیوه ایستادن این بلند پایه نیز شباهت زیادی به نقش سمت راست در برم دلک دارد.

این باستان‌شناس در عین حال یادآور شده است: سرقت این اثر باستانی زنگ خطریست که وضعیت اسفبار میراث فرهنگی در ایران را یادآوری می‌کند. نابودی میراث فرهنگی مانند محیط‌زیست فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر است.

طبق اعلام مسؤولان موزه بریتانیا این نقش‌برجسته با هماهنگی دولت ایران برای سه ماه در این موزه به نمایش گذاشته می‌شود، دکتر لیندسی آلن ـ استاد و پژوهشگر تاریخ باستان ایران در کالج سلطنتی لندن ـ اکنون تصاویر جدیدی را در حساب کاربری شخصی خود در توئیتر منتشر کرده که نشان می‌دهد این سنگ‌نگاره در موزه بریتانیا به نمایش گذاشته شده است.