تاریخچه هنر زیلوبافی

زیلو بافی یکی از هنرهای با ارزش بوده که نشان از دقت نظر و نگاه ظریف وزیبا پسند ایرانیان دارد. این که این هنر نخست از کدام نقطه از ایران بزرگ برخاسته به درستی نمی‌توان مشخص کرد؛ چرا که تاریخی دقیق تر وجود ندارد و منابع مکتوب نیز دارای آن چنان اطلاعاتی نیستند که بتوان از روی آن‌ها سوابق تاریخی زیلو را بررسی کرد.

در منابع تاریخی موجود نیز مشخصاً به زیلو پرداخته نشده و تنها هر کجا نامی ‌از بنایی خاصه مساجد بوده در توصیف موقعیت و دارایی‌های آن مسجد نامی ‌از زیلو نیز به میان آمده است؛ با توجه به اینکه این نوشتارها نیز اطلاعات کمی ‌از زیلوهای بعد از اسلام به دست می‌دهند و مطلبی درباره ویژگی‌های این هنر در قبل از اسلام ندارند.

درباره چگونگی شکل گیری این هنر برخی نیز بر این نظرند که زیلوبافی متأثر از حصیربافی و مرحله تکامل یافته حصیربافی است و برخی نیز واژه زیلو ( zillu ) را در فرهنگ غرب برخاسته از همین هنر حصیربافی می‌دانند و معتقدند که این واژه از فرهنگ ایران به غرب راه یافته و نتیجه آنکه چون زیلو شباهت بسیاری به حصیربافی دارد، بدین نام شهره شده است.

زیلو که بافت آن در استان یزد و خاصه در شهری چون میبد از جایگاهی والا برخوردار بوده است، از قدیمی‌ترین محصولات صنایع دستی استان به شمار می‌رود، به طوری که در میبد قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد و حتی عقیده بر این است که زیلو از ابداعات آن خطه بوده و گسترش بافت آن به وسیله استادکاران میبدی صورت گرفته است.

زیلو فرش دشت‌های کویر، دارای ظاهری ساده، خنک و با دوام است که می‌تواند طراوت شن‌های کویر را در شب‌های تابستان به تن آدمیان گرما زده بنشاند و خستگی روز را از تن آنها بیرون کند.

خاستگاه این فرش و مرکز گسترش آن در میبد بوده اگر چه باید دانست که استادکاران میبد دیر زمانی است که با زیلوبافی آشنایی دارند و قطعاً در شیوه بافت و نقوش آن دخل و تصرفاتی کرده اند، ذکر این نکته که میبد خاستگا هنر و صنعت زیلوبافی بوده و زیلو بافان میبد آن را به دیگر شهرها برده و گسترش داده اند، خالی از اغراق نیست.

اگر چه ذکر این نکته لازم است که آن چه از زیلوهای قدیمی‌در مساجد استان یزد می‌توان یافت عمدتاً در کارگاه‌های زیلوبافان میبد طراحی و اجرا شده است که برخی از این زیلوها ثبت و ضبط تاریخی پیدا کرده و بسیاری نیز به سبب بی توجهی از بین رفته اند.

هنر زیلوبافی در منطقه میبد رو به احیاء است و با کمک بخش خصوصی کارگاه‌آ موزشی زیلوبافی با هدف تولید و آموزش کارآموزان در شهرستان میبد راه‌اندازی شده است.

این رشته‌ از صنعت، به دلیل ویژگی‌خاص کاربری، عدم وابستگی به فناوری خارج، اشتغال زایی و رابطه با صنعت جهانگردی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

زیلوبافان میبدی این صنعت را از ابداعات اجداد خود می‌دانند و از گذشته روستاها و شهرهای‌این منطقه ‌مرکز زیلوبافان ایرانی بوده و اینک نیز کارگاه‌های زیلوبافی در این شهرستان دایر و فعال است.

نفیس‌ترین زیلوی میبد نیز متعلق به قرن 12 هجری قمری است که بر روی آن 24 سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1188 هجری قمری نقش بسته است.

از دیگر زیلوهای قدیمی ‌و بی‌نظیر بافت میبد می‌توان به زیلوی مسجد جامع هفتادر در عقدا مربوط به قرن ‪ ۱۱هجری قمری، زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق یزد مربوط به قرن 13 ‪ .هجری قمری و زیلوهای کهنه مسجد رکن آباد میبد اشاره کرد.

مواد اولیه ساخت زیلو

نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه و پایه تولید زیلوست در گذشته به کمک چرخ‌های نخ ریسی در محل تولید می‌شد. پنبه را بعد از ریسیدن به کلاف می‌کردند و برای تار و پود زیلو به کار می‌بردند. این نخ در اصطلاح محلی هری یا «نخ رسمی‌» نام داشت زیلویی که با نخ رسمی ‌بافته می‌شد، دارای استحکام زیادی بود و ظرافت آن نیز به کیفیت مرحله نخ ریسی و البته دقت در بافت بستگی داشت.

رنگ و بافت زیلو

سایر فرش‌های تولید شده در ایران از تنوع رنگی کمی ‌برخوردار است. اگر چه تعداد رنگ‌هایی که به طور مجزا در زیلوهات به کار می‌رفته قابل توجه است، هر فرش به تنهایی معولاً دارای دو رنگ بوده است؛ مانند سبز، نارنجی، آبی ، سفید، قهوه ای، سفید، زرشکی، سفید و گلی، آبی.

این سادگی و بی پیرایگی باعث شده است که زیلو با معماری مکانی که مفروش کرده هماهنگ شود. خلاصه زیلوهای مسجدی که رنگ آبی و سفید آن تطبیقی کامل با رنگ کاشی‌های فیروزه ای و رنگ آجر کاری‌ها و گچ بری‌ها داشته است.

بسیاری از نقوش زیلو نیز متأثر از نقش‌های آجرکاری‌ها و کاشی کاری‌های مساجد بوده است.

رنگ‌های به کار رفته در زیلو نیز همانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می‌شده است. ماده اولیه آن رنگ‌ها عموماً روناس (برای رنگ‌های طیف قرمز )، نیل (برای رنگ‌های طیف آبی)، و پوست گردو (برای رنگ‌های طیف قهوه ای) بود.

این رنگ‌ها که منشأ گیاهی داشت، ثابت بود و در مقابل نور خورشید و شستشو مقاومت بسیاری از خود نشان می‌داد.

چنان که اشاره شد زیلوهای قدیمی‌ متأسفانه در بدترین شرایط ممکن نگهداری شده اند؛ با این وجود پس از گذشت چند قرن رنگ خود را همچنان حفظ کرده اند.

زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به طور کلی به سه گروه تقسیم می‌شوند:

1- زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می‌شود و مختص مساجد و اماکن متبرکه است.
2- زیلوهای جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می‌شود و برای مصارف خانگی کاربرد دارد. این نوع زیلو نسبتاً ارزان قیمت است.
3- زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می‌شود و مرغوب ترین نوع زیلوست

ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که اگر روزی از روی زیلوی میبد فرشی صنعتی ساخته شود که چند صد سال کار کند و با عرضه به جهانیان میلیون‌ها دلار در آمد برای کشور عاید شود نباید شگفت زده شد زیرا الیاف اکرولیک و پلی استر برای مبتلایان به اگزمای پوستی مضر است لذا مفروشات طبیعی به مانند "زیلو" بهترین مفروشات برای این بیماران است.

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: chtn.ir