دستاوردهای منطقه‌ای و جهانی احیای روابط با سوریه

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ سوریه بار دیگر و این بار به دلیل عادی سازی روابط در کانون توجه بین المللی قرار گرفته است. برخی کشورهای عربی که در دوران بحران، روابط خود را با دولت بشار اسد حفظ کرده اند، برای بازگرداندن عضویت سوریه در اتحادیه عرب قبل از نشست الجزایر که نوامبر 2022 برگزار شد، تلاش‌هایی انجام دادند، اما نظرات همچنان تقسیم شده است.

با اقدام آمریکا در محکومیت هرگونه عملیات نظامی ترکیه علیه نیروهای دموکراتیک سوریه، همکاری با روسیه و دولت سوریه به عنوان بهترین گزینه برای آنکارا برای مهار تهدید شبه‌نظامیان کُرد در مرزهایش مطرح شد

سه گرایش اصلی در میان قدرت های کلیدی بین المللی در رابطه با عادی سازی روابط با دمشق وجود دارد؛ نخست، آنها که مشتاق عادی سازی روابط هستند مانند ترکیه به دلیل ملاحظات داخلی و اینکه تابستان سال جاری با انتخابات تعیین کننده ای مواجه اند، این موضوع را فرصتی برای ورق زدن انقلاب های عربی مانند امارات می دانند. دوم، کشورهایی هستند که دستیابی به پیشرفت به سمت راه حل سیاسی را شرط عادی سازی می دانند و با سیاست آمریکا و اتحادیه اروپا و همچنین قطر مرتبط است. سوم، کشورهایی مانند مصر، اردن و عربستان سعودی است که مردد هستند، اوضاع را رصد می کند و قبل از تعیین موضع خود منتظر هستند تصویر روشن تری نمایان شود.

علاقمندان به عادی سازی روابط با سوریه

ترکیه و امارات در حال حاضر از مشتاق ترین کشورها برای عادی سازی با دولت سوریه هستند، هرچند که هر کدام انگیزه های خاص خود را دارند.

ترکیه

علائم تغییر در سیاست ترکیه در قبال سوریه با مشارکت نظامی روسیه در عملیات داخلی سوریه در سپتامبر 2015 آغاز شد، زیرا سیاست آنکارا برای تغییر حکومت دمشق غیرواقعی به نظر می آمد. گرچه به نظر می آید تغییر سیاست ترکیه در قبال سوریه به طور کلی با رویکرد جدید منطقه ای آن ارتباط دارد، اما رابطه با سوریه به طور خاص تحت تأثیر درگیری آن با دمشق است.

گسیل آوارگان سوری به ترکیه به محل بحث محافل سیاسی آنکارا تبدیل شده است و گروه‌های مخالف دولت رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه از آن برای تضعیف موقعیت حزب عدالت و توسعه بهره‌برداری کرده اند. علاوه بر این، دولت اردوغان برای اجرای بازگرداندن حدود 1 میلیون سوری نیازمند همکاری با دولت سوریه است.

با اقدام آمریکا در محکومیت هرگونه عملیات نظامی ترکیه علیه نیروهای دموکراتیک سوریه، همکاری با روسیه و دولت سوریه به عنوان بهترین گزینه برای آنکارا برای مهار تهدید شبه‌نظامیان کُرد در مرزهایش مطرح شد. بنابراین ترکیه پیشنهاد کمک به دولت سوریه را برای بازپس‌گیری کنترل مناطقی که در کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه است، ارائه کرد.

این موضوع باعث شد دیداری میان وزیران دفاع و رؤسای اطلاعات ترکیه و دولت سوریه در دسامبر 2022 در مسکو برگزار شود، درحالی‌که در حال حاضر تلاش‌ها برای برگزاری نخستین دیدار میان وزیران امور خارجه دو طرف در حال انجام است.

امارات

امارات متحده عربی مانند سایر کشورهای حوزه خلیج فارس بحران سوریه در سال 2011 را فرصتی برای مهار نفوذ ایران در منطقه می‌پنداشت. این کشور به تلاش‌ها برای منزوی کردن دولت سوریه در اتحادیه عرب پیوست و در حمایت از مخالفان سوری ایفای نقش کرد؛ اما موضع امارات با تبدیل ابوظبی به مخالف آشکار انقلاب‌های عربی تغییر اساسی کرد، از مخالفان سوری فاصله گرفت و سرانجام در پوشش بشردوستانه به دنبال نزدیکی سیاسی و امنیتی با دولت سوریه است.

امارات در این راستا سفارت خود در دمشق را دسامبر 2018 بازگشایی کرد. اوایل سال 2020 نخستین تماس تلفنی میان محمد بن زائد، ولیعهد ابوظبی و رئیس جمهور سوریه از زمان قطع روابط دیپلماتیک میان دو کشور در سال 2012 انجام شد. در نوامبر 2021 عبدالله بن زاید، وزیر امور خارجه امارات نخستین سفر خود را پس از 10 سال به دمشق انجام داد. مارس 2022 بشار اسد نخستین سفر خود را از یک کشور عربی از زمان وقوع انقلاب سوریه به امارات انجام داد.

نوامبر 2021 عبدالله بن زاید، وزیر امور خارجه امارات نخستین سفر خود را پس از 10 سال به دمشق انجام داد.

عادی سازی روابط امارات با دولت سوریه بخشی از راهبردی کلی برای بستن انقلاب های عربی برای همیشه، تثبیت رژیم های حاکم و ادغام رژیم صهیونیستی در ساختار منطقه ای عربی است. اماراتی ها همچنین به دنبال فرصت های اقتصادی در سوریه در مرحله پس از جنگ و بازسازی هستند. ابوظبی احتمالاً می‌خواهد در میانجی‌گری میان ترکیه و دولت سوریه شرکت کند و با روسیه برای ترتیب دادن ملاقات‌های اردوغان و بشار اسد رقابت کند.

مخالفان عادی سازی روابط

گروهی از کشورها هستند که عادی سازی کلی با دولت سوریه را بدون هیچ گونه امتیازی از سوی دولت سوریه رد می کنند. این گروه شامل آمریکا و اتحادیه اروپا و همچنین قطر به عنوان برجسته ترین کشور عربی است.

آمریکا

درحالی‌که برخی متحدان منطقه‌ای آمریکا به عادی‌سازی روابط با دولت سوریه نزدیک‌تر می‌شوند، واشنگتن تاکنون هرگونه اقدام در این مسیر را که با پیشرفت به سوی راه‌حل سیاسی مبتنی بر قطعنامه‌های شورای امنیت (به ویژه 2254) همراه نباشد، رد کرده است. پس از دیدار وزیران دفاع ترکیه و سوریه در دسامبر گذشته در مسکو، ند پرایس سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت: عادی سازی نمی کنیم و از عادی سازی روابط دیگر کشورها با دولت بشار اسد حمایت نمی کنیم.

تحریم‌های آمریکا مهم‌ترین مانع برای عادی‌سازی روابط با دولت سوریه است و سایر کشورهایی که به دنبال عادی‌سازی روابط هستند، صرفاً باید آن را در نظر بگیرند. قانون موسوم به «حفاظت از غیرنظامی سزار سوری 2019» که 17 ژوئن 2020 لازم‌الاجرا شد، تحریم همه کسانی را که به دولت سوریه حمایت نظامی، مالی و فنی ارائه می‌کنند، اعم از مردم، دولت‌ها یا شرکت‌ها فراهم می‌کند.

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا به نوبه خود در خودداری از عادی سازی روابط با دولت سوریه ثابت قدم و به دنبال سوق دادن دمشق به سمت مذاکرات جدی با هدف دستیابی به راه حل سیاسی برای این بحران است. جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در سال 2021 در بروکسل اعلام کرد، اعضای اتحادیه اروپا تا زمانی که انتقال سیاسی در سوریه شکل نگیرد، نمی توانند عادی سازی روابط با دولت سوریه را دنبال یا تحریم ها را علیه آن لغو کنند.

اواسط سال 2022 اتحادیه اروپا تحریم های اعمال شده علیه دولت سوریه را برای یک سال دیگر تمدید کرد و اوایل سال جاری میلادی اتحادیه اروپا پیام «No 3» را در پاسخ به تلاش‌ها برای بازسازی سوریه ارسال کرد (نه به عادی‌سازی روابط، نه به بازسازی و نه به لغو تحریم‌ها).

قطر

برای دوحه همه دلایل منزوی کردن دولت سوریه ازجمله ادامه سیاست های کنونی دمشق و رد هرگونه رویکرد سیاسی برای راه حل دست نخورده باقی مانده است. شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر بارها مخالفت خود را با تلاش برای فراموش کردن تراژدی مردم سوریه و فداکاری های بزرگ آنها را بدون راه حلی که آرمان های مردم سوریه برآورده کند، اعلام کرده است.

وی همچنین تأکید کرد، اتحادیه عرب تصمیم گرفت عضویت سوریه را به دلیل خوب و منطقی تعلیق کند و این دلیل تغییر نکرده است.

مردد در عادی سازی روابط

این کشورها اصولاً مخالف عادی سازی روابط نیستند، اما به دلایل مختلف راهبردی یا عملی، در مشارکت کامل در روند بازسازی مردد هستند.

عربستان سعودی

با وجود دیدارهای مقام‌های امنیتی سوریه و همتایان آنها در عربستان سعودی، ریاض نسبت به پیامدهای عادی سازی روابط با دولت سوریه ابراز نگرانی کرده است. به گزارش روزنامه الوطن چاپ عربستان، حسام لوقا مدیر اداره‌کل اطلاعات عمومی سوریه از عربستان سعودی دیدن کرد.

سال گذشته عربستان سعودی به همراه مصر و قطر مانع تلاش‌های برخی کشورهای عربی برای بازگرداندن عضویت سوریه در اتحادیه عرب در نشست الجزایر شدند. ریاض موضع خود را با ادعای ادامه نفوذ ایران که مانع بازگشت سوریه به اتحادیه عرب می شود، توجیه کرد. با وجود این، به‌تازگی نشانه هایی مبنی بر احتمال تغییر موضع عربستان در قبال عادی سازی روابط ظاهر شده است.

وزیر امور خارجه عربستان سعودی در مصاحبه مطبوعاتی اواسط ژانویه به تلاش‌های عادی‌سازی روابط با دولت سوریه پرداخت و بر لزوم همکاری کشورهای منطقه برای یافتن راه‌حل سیاسی برای پایان جنگ داخلی 12 ساله تأکید کرد. این اظهارات همزمان با لغو ممنوعیت واردات محصولات سعودی از سوی دولت سوریه بود که نشان دهنده ازسرگیری روابط اقتصادی با ریاض بود که از سال 2012 به حالت تعلیق درآمده بود.

در واقع هیچ تغییر اصولی در موضع عربستان وجود ندارد، زیرا از زمان به قدرت رسیدن محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی این کشور مخالف عادی سازی روابط با دولت سوریه نبوده است. هرگونه تغییر، مربوط به زمان بندی و ارزیابی چگونگی تأثیر عادی سازی روابط بر نفوذ ایران در سوریه است.

مصر

به‌تازگی دیدارهای مقام‌های سوری با عباس کامل، رئیس اطلاعات مصر و سامح شکری، وزیر امور خارجه مصر زیاد شده است؛ اما به نظر می‌آید موضع مصر دست‌کم در ملاء عام با موضع عربستان سازگار است، به این معنا که برای عادی سازی روابط با دولت سوریه عجله ندارد.

در بیانیه مشترکی که پس از نشست کمیته مشورتی سیاسی مصر و عربستان سعودی در قاهره در اواسط دسامبر 2022 منتشر شد، دو کشور با بیان احتمال آغاز عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه، اعلام کردند از راه‌حل سیاسی در سوریه طبق قطعنامه 2254 حمایت می‌کنند و هرگونه تهدید عملیات نظامی را که بر سرزمین‌های سوریه تأثیر بگذارد و باعث رنج مردم سوریه شود، رد می‌کنند.

مصر از اوایل سال 2022 طرفدار احیای عضویت سوریه در اتحادیه عرب بود، اما به سمت موضع عربستان تغییر جهت داد .

اردن

موضع اردن از زمان وقوع انقلاب سوریه در سال 2011 به طور مداوم تغییر کرده است. امان از میزبانی مرکز عملیات نظامی برای حمایت از گروه‌های مخالف سوری در سال 2012 به سرسخت‌ترین مدافع عادی‌سازی روابط با دولت سوریه تبدیل شده است. دلایل این موضوع بیشتر ریشه در منافع اقتصادی و امنیتی اردن و تلاش آن برای یافتن راه حلی برای نزدیک به 700 هزار پناهجوی سوری ساکن در این کشور محروم از منابع است.

سپتامبر 2021 دو طرف بر سر بازگشایی گذرگاه مرزی جابر-نصیب توافق کردند و مذاکرات مربوط به تجارت، انرژی و کشاورزی در جریان سفر وزیران دولت سوریه به امان پس از نخستین تماس تلفنی میان بشار اسد و عبدالله دوم در اکتبر 2021 روی میز قرار گرفت.

نتیجه گیری

مواضع منطقه ای و بین المللی در زمینه عادی سازی روابط با دولت سوریه با ارزیابی ها درباره امکان سنجی آن متفاوت است. با وجود مشکلات اقتصادی سوریه، دمشق تلاش های جاری برای عادی سازی روابط را پیروزی خود می‌داند.

شروط سوریه برای عادی سازی روابط با ترکیه نشان‌دهنده این پیروزی است‌؛ شروطی همچون تعهد به عقب نشینی کامل از خاک سوریه، توقف حمایت از مخالفان سیاسی و نظامی و کمک به بازسازی و کاهش تأثیر تحریم های غرب علیه دمشق.

دولت سوریه همچنین خواستار ازسرگیری روابط سیاسی با کشورهای عربی در ازای رفع محاصره مناطقی است که هنوز تحت کنترل مخالفان قرار دارد، در نتیجه خواستار امتیازات سیاسی در ازای امتیازات بشردوستانه شده است. به این ترتیب، دولت سوریه سعی می‌کند با عادی سازی روابط با کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای موقعیت خود را به ویژه در زمینه اقتصادی ارتقا دهد.