جنبه‌های تربیتی آموزش شاهنامه به کودکان

به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما مثل معروفی است که می‌گوید:«چون سر و کارت با کودک فتاد/پس زبان کودکی باید گشاد» این مثل در شکل گیری ارتباط کودک با شاهنامه هم صادق است. با اندک آشنایی نسبت به شاهنامه، می‌دانیم که شاهنامه برای کودک امروزی نوشته نشده است و اصلا در دوره‌ای که شاهنامه نگاشته شده، ما ادبیات مختص به کودک و نوجوانان نداشتیم اما از همان گذشته نیز پیر و جوان و کودک و بزرگسال؛ در قهوه‌خانه‌ها پای قصه‌های شاهنامه می‌نشستند و بهره خود را می‌بردند. این سخنان «معصومه موسویان» کارشناس آموزش شاهنامه به کودکان و عضو کارگروه شاهنامه و کودک در بنیاد فردوسی است. او معتقد است که نمی‌توانیم بگوییم شاهنامه یک کتاب برای بزرگسالان است اما می‌توانیم با استفاده از روش‌های خلاقی که برای کودکان نیز جذاب است، شاهنامه را به کودکان آموزش دهیم.

«اولین و مهم‌ترین روش آموزش شاهنامه به کودکان، قصه‌گویی است. بچه‌ها از شنیدن قصه لذت می‌برند و قصه شنیدن را دوست دارند. خردسالان حتی حاضرند چندین بار بشنوند. برای همین شاهنامه باید به زبان قصه به بچه‌ها آموزش داده شود. اما این هم وجود دارد که کلام شاهنامه نیز به کودکان آموزش داده شود و کودکان باید با زبان شاهنامه هم آشنا شوند. اما یک قصه گوی ماهر و حرفه‌ای می‌تواند قصه‌اش را به شکلی طراحی کند که لابه لای قصه خود، ابیات ساده شاهنامه را جا بدهد.»

موسویان می‌گوید که کودکان وقتی قصه را می‌شنوند و سپس ابیات شاهنامه برایشان خوانده می‌شود؛ دشواری فهم شاهنامه کمتر خواهد شد.« عموما در ذهنمان این مسئله القا شده که فهم شاهنامه از سایر کتاب‌های کهن سخت‌تر است. همیشه به خانواده‌ها می‌گویم که دیوان حافظ و مثنوی به مراتب سخت تر از شاهنامه برای بچه‌هاست چرا که مملو از مفاهیم عرفانی و فلسفی است اما در شاهنامه ما با واژگانی روبرو هستیم که امروزه استفاده نمی‌شوند اما وقتی قصه یکبار برای بچه‌ها خوانده می‌شود و بچه‌ها حتی واژگان دشوار را هم متوجه نشوند ولی کلیت قصه را درک خواهند کرد. پس بهترین شیوه را می‌شود با قصه‌گویی نام برد.»

بنا براین نظر موسویان اولین قدم در آموزش شاهنامه؛ قصه گویی دانست. اما به هرحال قصه‌ها می‌توانند فرار باشند و از ذهن بچه‌ها فراموش شوند. از آنجایی که هدف اصلی ما در آموزش شاهنامه برای کودکان، آموزش مفاهیم اخلاقی، حکمت و پندهای اخلاقی است؛ خوب است اگر کودکان در کنار قصه‌ها نقاشی و یا بازی مرتبط با شاهنامه نیز انجام دهند تا آن مفاهیم به صورت کامل به کودکان آموزش داده شود.

شاهنامه کتاب اخلاق است. موسویان در ادامه با گفتم این سخن، درباره لزوم و تاثیر آموزش شاهنامه به کودکان ادامه می‌دهد:«ما درس‌های زیادی از راستگویی، راست کرداری، وفای به عهد، همکاری، دوستی و حتی ارتباط با پدر و مادر و فرزند و همکار داریم. بسیاری از مفاهیم اخلاقی که امروزه بسیار پررنگ است می‌توانیم در شاهنامه پیدا کنیم. خود من بسیار تاکید دارم که در آموزش شاهنامه به کودکان، این مفاهیم اخلاقی نیز آموزش داده شود. اگر یکی از اهداف فردوسی برای نوشتن شاهنامه، حفظ زبان فارسی است اما از دیگر اهداف مهم او؛ آشنایی ما با این مفاهیم اخلاقی بود. بچه‌ها مفاهیم اخلاقی را به راحتی در جریان شنیدن داستان‌ها درک می‌کنند. درست است که شاهنامه حماسی است اما دنیای غریب و ناملموسی برای انسان معاصر ندارد. بچه‌های امروزی در انیمیشن‌ها، داستان‌های عجیب بیشتری می‌بینند و می‌شنوند و از آن تقلید می‌کنند. برای همین شاهنامه قطعا برای بچه‌ها جذاب خواهد بود. اگر این تصور به وجود آمده است که شاهنامه برای کودک امروزی ناملموس است؛ صرفا به این دلیل بوده که ما از ابزارهای تکنولوژی امروزی نتوانستیم برای آشنایی بچه‌ها با شاهنامه استفاده کنیم.»

متاسفانه تنها روش جذب کودکان امروزی به شاهنامه، نقالی است و از جذب کودکان از طریق فیلم و انیمیشن غافل مانده‌ایم. این مربی آموزش شاهنامه به کودکان، معتقد است که نقالی هنری دیرینه است و نه تنها نمی‌توانیم آن را به طور کامل کنار بگذاریم؛ بلکه باید آن را حفظ کنیم.« آسیبی که به نظر من در آموزش شاهنامه به کودکان بسیار رایج شده؛ زیاد شدن جشنواره‌های مرتبط به شاهنامه در مدارس است. اصولا به این دلیل که این جشنواره‌ها بر مبنای رقابت است، بچه‌ها برای شرکت کردن ترغیب می‌شوند. درحالی که امروز دیگر نقالی، جذابیت چندانی برای کودکان ندارد. البته این سخنم عمومی نیست و خود من کودکان و نوجوانان علاقه‌مند به نقالی را دیده‌ام. ولی باز هم بخش اصلی این علاقه نشات گرفته از همین جشنواره‌ها هستند.»

موسویان ادامه می‌دهد:«پدر و مادرها دوست دارند که کودکانشان بر روی صحنه اجرا بروند و مورد تشویق قرار بگیرند. این مورد تشویق قرار گرفتن، کودکان را به سمت علاقه‌مندی برای آموزش نقالی برده است. اما واقعیت این است که وقتی همین بچه‌ها سرکلاسی به دور از نقالی نشانده شوند و درباره مفاهیم، قصه‌ها و هنرهای جانبی در رابطه با شاهنامه گفتگو شود؛ بچه‌ها دیگر به سمت نقالی راغب نیستند. به نظر من حتی یکی از دلایل که فکر می کنیم شاهنامه بسیار دشوار است، همین نقالی است. نقالی‌ها را وقتی دیده و شنیده‌ایم، برای همین با خودمان گفته‌ایم که فهم و درک شاهنامه هم سخت است.»

در شب نشینی‌های شب یلدا یا دورهمی‌هایمان اغلب دیوان حافظ را باز می‌کنیم و با خودمان فکر می‌کنیم که فهم حافظ آسان‌تر است اما اگر در همین جمع‌ها، بزرگترهایمان برایمان شاهنامه خوانده بودند، نسبت به شاهنامه نیز همین قدر ترغیب می‌شدیم و در هر خانه‌ای کسی بود که برای بچه‌ها شاهنامه می‌خواند.

موسویان در این گفتگو درباره این مسئله که آیا کودکان از طریق نقالی؛ با شاهنامه عمیقا ارتباط می‌گیرند یا نه می‌گوید:«پژوهش تخصصی در این رابطه صورت نگرفته است اما اگر بخواهم به عنوان یک مربی آموزش شاهنامه به کودکان نظر بدهم؛ باید بگویم که نه! ارتباط نمی‌گیرند. در قصه‌گویی است که کودکان ارتباط می‌گیرند. اما آنچه که در نقالی جذاب است، این است که حالت نمایشی بودن آن است. کودکان تئاتر و نمایش را دوست دارند. هنگامی که خوانش این اشعار با حرکات ترکیب می‌شود، قطعا جذابیت بیشتری دارد.»

شاهنامه باید به امری در دل شبانه روز و امورات روزمره ما قرار بگیرد.پیشنهادهای موسویان برای علاقه‌مند شدن کودکان به شاهنامه این است که هر شب پیش از خواب بچه‌ها یا حداقل چند شب در هفته، برای کودکان شاهنامه بخوانیم.«کسی که در مشهد زندگی می‌کند باید حداقل سالی چندبار، کودک خود را به توس و آرامگاه فردوسی ببرد. هنرمندان ما باید سعی کنند که در رابطه با شاهنامه، کارهای جذاب تولید کنند. ما اکنون انیمیشن جذابی در رابطه با شاهنامه نداریم. زبان آموزش امروز تصویر، فیلم و انیمیشن است. متاسفانه ما تا الان، نسخه بازنویسی شده شاهنامه از ابتدا تا انتها برای کودکان نداریم. این‌ها نیازهایی است که باید برطرف شود تا بچه‌ها بتوانند با شاهنامه ارتباط بگیرند.»

از دیگر انتقادات این مربی آموزش شاهنامه به کودکان؛ بخش‌های گنجانده شده شاهنامه در کتاب‌های درسی است.«در اکثر کتاب‌های درسی، یک بخش از شاهنامه داریم اما عموما غیرجذابترین و سخت ترین بخش‌هاست. مثلا اولین داستانی که بچه‌ها در رابطه با شاهنامه در کتاب‌های درسی می‌خوانیم، داستان رستم و سهراب و قصه این فرزندکشی است که کلی زمان می‌برد تا ماجرا را توضیح دهیم. درحالی که داستان‌هایی به مراتب ساده‌تر و جذاب‌تر داریم که می‌توانیم به کودکان و نوجوانان آموزش دهیم.»