هشدار درباره وضعیت هامون/اجحاف در حق تاریخی و بین‌المللی ایران

خبرگزاری مهر، گروه جامعه: دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون با نام‌های قدیمی دریاچه سیستان و دریاچه زَرَنگ سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریای مازندران و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره است.

این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون صابری و هامون هلمند (هیرمند) تشکیل شده و هامون گود زره هم کمی دورتر از این سه قرار گرفته‌است.

این دریاچه‌ها در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون، میان افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند.

رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون است و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان نیز به هامون می‌ریزند.

تالاب هامون نقش مهمی در ارتزاق جامعه بزرگی از صیادان و دامداران محلی ایفا می‌کرد و آبگیری فصلی این تالاب در طول سال‌های گذشته موجب اشتغال جوامع محلی سیستان شده بود.

اما حالا و با نرسیدن حق آبه به این تالاب بین‌المللی، هامون خشک شده است و علاوه بر بیکاری جمعیت زیادی از بومیان محلی سبب توسعه و گسترش گرد و غبار و کاهش کیفیت شرایط زندگی در منطقه شده است.

حیات تالاب هامون وابستگی شدیدی به ورودی آب از طریق رودخانه هیرمند دارد که با توجه به کاهش نزولات آسمانی و احداث سدهای انحرافی در مسیر رودخانه هیرمند در کشور افغانستان به عنوان مثال بند کمال خان، ورودی رودخانه هیرمند به کشور و تالاب هامون دچار اختلال و در واقع قطع شده است.

این در حالیست که بر اساس معاهدات و توافق نامه‌های امضا شده بین کشور ایران و افغانستان حق‌آبه تالاب هامون مشخص شده و باید سالانه از طریق رودخانه هیرمند به تالاب هامون رها سازی شود.

تالاب بین‌المللی هامون در سال ۱۹۷۱ میلادی در کنوانسیون بین‌المللی رامسر که اکنون ۱۶۸ کشور جهان در آن عضویت دارند، ثبت شده است.

این کنوانسیون وظیفه داشته به‌همراه کشورهای عضو از تالاب‌هایی که اهمیت بین‌المللی داشته‌اند، حفاظت کند، با وجود این وجود افغانستان که در این کنوانسیون عضویت دارد، نتوانسته در حفظ این عرصه زیست‌محیطی موفق عمل کنند.

تالابی که ۳۰ درصد آن در افغانستان قرار گرفته و در مجموع چند هزار هکتار هم از دریاچه ارومیه بزرگ‌تر است.

براساس معاهده آب رودخانه هیرمند در سال ۱۳۱۸، ۵۰ درصد از آورد رودخانه هیرمند سهم ایران بوده که در معاهده بعدی در سال ۱۳۵۱، سهم ایران از آب این رودخانه به کمترین حالت ممکن یعنی ۸۲۰ میلیون مترمکعب کاهش یافت.

جدال بر سر حق آبه از ۱۴۸ سال پیش

البته آسیب به تالاب هامون به تدریج ایجاد شده و ریشه این موضوع را باید از زمان جدا شدن افغانستان از ایران پی بگیریم، یعنی سال ۱۸۷۵ میلادی که نقطه آغاز جدال میان ایران و افغانستان بر سر حقابه هیرمند بود.

افغانستان با ساخت سد روی هیرمند، ورودی آب به ایران را به میزان بسیار بالایی کاهش داد. ادامه این روند باعث شد سران وقت دو کشور پای میز مذاکره بنشینند. اولین مذاکرات بین دو کشور در سال ۱۳۰۹ شمسی انجام شد که بی‌نتیجه ماند.

هشت سال بعد «باقی کاظمی»، سفیرکبیر وقت ایران در کابل، معاهده‌ای را با «علی محمد»، وزیر امور خارجه دولت پادشاهی افغانستان، به امضا رساند تا سهم ایران از هیرمند مشخص شود. در این معاهده، حجم مشخصی برای سهم ایران در نظر گرفته نشده بود.

این معاهده دوام چندانی نداشت و بین دو طرف اختلافات زیادی بر سر آن ایجاد شد. تا اینکه با پادرمیانی کشورهایی مانند کانادا و شیلی، کمیسیونی مشترک به بررسی موضوع پرداخت که به کمیسیون «دلتا» مشهور شد.

این جدال با گذشت سال‌ها هنوز کم و زیاد وجود دارد و هنوز برطرف نشده است.

دستور رئیس جمهور جهت سرعت در پیگیری مسئله حقابه ایران

یکشنبه ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ در حاشیه هیئت دولت ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور با تاکید بر لزوم احقاق حق مردم به وزیر امور خارجه و وزیر نیرو دستور داد تا به سرعت مسئله حقابه ایران را تا تحویل کامل از سوی حاکمان افغانستان پیگیری کنند.

پس از این دستور رئیس جمهور، وزیر نیرو در قالب مصاحبه‌ای عنوان کرد: پس از دستور رئیس‌جمهور به منظور تسریع در روند حل مسأله شرق کشور، جلسه‌ای با حضور همه دستگاه‌های ذی‌ربط با محوریت پیگیری حقآبه قانونی هیرمند برگزار می‌شود.

دولت طالبان متعهد به عملیاتی کردن معاهده هیرمند

پس از برگزاری این جلسه مهم، وزیر نیرو بار دیگر در بیان تصمیمات اخذ شده در این جلسه گفت: مطابق گزارش‌های ارائه شده در این جلسه، دولت طالبان متعهد به عملیاتی کردن معاهده هیرمند و پرداخت حقابه ایران بر اساس این معاهده شده است.

محرابیان تاکید کرد: دولت برای تأمین منابع آب هیرمند گام‌های جدی تعریف کرده و بر اساس برنامه‌ریزی انجام شده ما حقابه ایران از رود هیرمند را وصول خواهیم کرد.

اجازه نخواهیم داد حق مردم ما تضییع شود

همچنین سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور در سفر به سیستان و بلوچستان ضمن دادن اخطار به حاکمان افغانستان تاکید کرد: اگر کارشناسان ما کمبود آب را تأیید کنند حرفی نداریم وگرنه اجازه نخواهیم داد حق مردم ما تضییع شود؛ حرف من را جدی بگیرید تا بعداً گلایه نکنید.

طالبان: آب کافی وجود ندارد

طالبان هم در پاسخ به سخنان رئیس‌جمهور اعلام کرده بود «از اینکه در سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است، به‌شمول دریای هلمند تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد».

در بخش دیگری از این جوابیه آمده است: «اما به شرطی که ذخایر آبی ما به حدی برسد که اگر آن را به ایران رها کنیم، صدها کیلومتر را در رودخانه خشک هیرمند طی می‌کند و به ایران می‌رسد. در حال حاضر در سد کمال خان آبی وجود ندارد و اگر آب سد کجکی رها شود به آن‌جا نخواهد رسید»

اکنون حواشی بر سر این موضوع فزونی یافته و کارشناسان معتقدند که این امر نیازمند پیگیری دستگاه دیپلماسی برای برخورداری حق‌آبه رودخانه هیرمند است.

هشدار درباره وضعیت نامناسب تالاب هامون

درباره موضوعات زیست محیطی هامون به سراغ داوود میرشکار مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان رفتیم وی در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: رایزنی با افغانستان توسط وزارت امور خارجه و وزارت نیرو و همچنین چند دستگاه نظارتی در رابطه با تالاب هامون در دستور کار قرار گرفته و اقدامات انجام شده است و متأسفانه سازمان محیط زیست جزوه این کارگروه برای انجام رایزنی‌های نیست.

تالاب هامون در حال حاضر وضعیت نامناسبی به دلیل مدیریت خصمانه کشور افغانستان دارد جلوی ورود آب به ایران با سدها و بندهای متعدد افغانستان گرفته شده است.

وی با اشاره به اینکه تالاب هامون در حال حاضر وضعیت نامناسبی به دلیل مدیریت خصمانه کشور افغانستان دارد، گفت: جلوی ورود آب به ایران با سدها و بندهای متعدد افغانستان گرفته شده.

بالاترین حجم آب تالاب هامون از هیرمند بود

میرشکار با اشاره به اینکه بالاترین حجم آب تالاب هامون از هیرمند بود که در حال حاضر بند کجکی و ارغنداب همچنین بند کمال خان مانع ورود آب به ایران است، بیان داشت: تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که طی ۵ سال گذشته تاکنون حجم زیادی آب در این محدوده قرار داشته ولی متأسفانه به سمت ایران رهاسازی نشده است.

مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان با تاکید بر اینکه عدم ورود آب به ایران در منطقه تالاب هامون از نظر زیست محیطی فاجعه آفرین بوده است و همچنین افزایش سطح تبخیر را به همراه دارند گفت و گو با ورود آب باید سیستم تالاب هامون را احیا کنیم و متأسفانه این مسئله نه تنها در ایران بلکه در افغانستان هم به مرور مشکل ساز خواهد شد و واقع زیست محیطی به دلیل افزایش سطح تبخیر خواهد داشت.

۸۰ درصد از شغل و امورات زندگی مردم منطقه سیستان و بلوچستان به تالاب هامون وابسته است

میرشکار با بیان اینکه ۸۰ درصد از شغل و امورات زندگی مردم منطقه سیستان و بلوچستان به تالاب هامون وابسته است گفت الان خوب شدن تالاب کشاورزی صیادی و دامداری در حال حذف شدن است و آسیب به مردم و معیشت آنها وارد شده و البته بیشتر جایگزین در دستور کار ارگان‌های ملی و استانداری در کنار رایزنی برای ورود آب به تالاب هامون در ایران است.

گرد و غبار، تضعیف پوشش گیاهی، مشکل تأمین آب شرب و آسیب به حیات وحش از عمده مشکلات ناشی از آسیب به هامون است

افزایش گرد و غبار و تضعیف پوشش گیاهی

وی گفت: با عدم وجود آب در هامون پوشش گیاهی منطقه به شدت ضعیف شده و سبب شده بادهای ۱۲۰ روزه گرد و غبار زیادی را در منطقه به همراه داشته باشند و تعداد روزهای ناپاک و ناسالم هم افزایش یافته و این موضوع تبعات بهداشتی برای مردم منطقه دارد.

از مشکل تأمین آب شرب به اهالی سیستان و بلوچستان و زاهدان تا آسیب به حیات وحش

وی بیان داشت: همچنین به غیر از مسئله اشتغال و سلامت مردم موضوع تأمین آب شرب به اهالی سیستان و بلوچستان و زاهدان هم بسیار حائز اهمیت است که با خشک شدن تالاب تحت‌الشعاع قرار گرفته و باید حتماً اقدامات لازم در جهت رفع این مشکل صورت گیرد از طرفی حیات وحش تالاب هم به شدت تحت فشار است و پرندگان مهاجر و غیر مهاجر زیادی در مرحله صیادی شکارچیان قرار گرفته اند.

حتی برخی از پستانداران هم به دلیل کم آبی در معرض خطر انقراض قرار دارند تنوع آبزی هم در حالی که در گذشته بسیار زیاد بوده و در حال حاضر از بین رفته است و همه این موضوعات نشان می‌دهد که باید اقدامات گسترده پرده و مهمی در جهت رفع این مشکل صورت گیرد.

تلاش برای پیگیری حق آبه ایران از هیرمند

همچنین سید حسین موسوی‌فر؛ رئیس مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه گفت: سازمان محیط‌زیست فراتر از تعهدات خود عمل کرده است و اقدامات گسترده‌ای برای پیگیری مسئله حق‌آبه انجام داده است، به لحاظ قانونی حل و فصل مشکلات حق‌آبه با دولت‌های خارجی همجوار با وزارت نیرو در هماهنگی با وزارت امور خارجه است.

وی ادامه داد: مسؤولیت اولیه پیگیری حقوق رودخانه‌های مرزی با وزارت نیرو است، دستور اخیر رئیس‌جمهوری هم به وزارتخانه‌های نیرو و امور خارجه برای پیگیری بوده است. سازمان حفاظت محیط‌زیست در موضوع حق‌آبه یکسری حقوق تاریخی دارد، از جمله حق‌آبه تالاب هامون و معیشت‌هایی که تحت تأثیر بی‌آبی این تالاب در بحران قرار می‌گیرند.

موسوی‌فر گفت: سازمان حفاظت محیط‌زیست انواع پیگیری را انجام داده است، از گفتگوی با واسطه با طرف‌های افغانستانی، که متأسفانه طرف مقابل هیچ اقدام مثبتی انجام نداد و اصلاً با سازمان حفاظت محیط زیست همکاری نکرد. غیر از این در بخش داخل کشور هم پیگیری‌های متعددی از وزارتخانه‌هایی که مسؤول هستند، داشتیم. حتی با آژانس‌های بین‌المللی که به نوعی با مسأله سیستان درگیر هستند ارتباط گفتیم، ما از هر ابزاری برای برقراری حق‌آبه استفاده کردیم.

حق‌آبه، حق قانونی، تاریخی و بین‌المللی ایران

رئیس مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: ما امیدواریم طرف افغانستانی مجاب بشود که این حق قانونی، تاریخی و بین‌المللی ایران داده شود. پیگیری مسأله حق‌آبه در کشور افغانستان را وزارت مربوط به آب و انرژی انجام می‌دهد که متناظر با وزارت نیرو در ایران است.

خواستار این هستیم که این موضوع به صورت قانونی و طبق یک فرمول مشخص حل و فصل بشود که تاکنون پاسخ مثبتی از این قضیه دریافت نکرده‌ایم. از وزارت امور خارجه خواسته‌ایم که با آژانس‌هایی که در مورد مسائل مربوط به تالاب و محیط‌زیست فعالیت می‌کنند مذاکرات اولیه را انجام دهد.

مسئله ابتدا باید بین این دو وزارتخانه در ایران و افغانستان به نتیجه برسد تا حق‌آبه محیط‌زیستی رها سازی شود. ما از این قضیه فراتر رفتیم و برای حل بهتر ماجرا گفتیم حاضریم برای حق‌آبه محیط‌زیستی خودمان مذاکره کنیم، در سطوح دو جانبه و بین‌المللی؛ که با عدم همکاری طرف مقابل مواجه شده‌ایم که با دستور رئیس جمهوری امیدواریم این مشکل حل شود.

وی ادامه داد: ما خواستار این هستیم که این موضوع به صورت قانونی و طبق یک فرمول مشخص حل و فصل بشود که تاکنون پاسخ مثبتی از این قضیه دریافت نکرده‌ایم. از وزارت امور خارجه خواسته‌ایم که با آژانس‌هایی که در مورد مسائل مربوط به تالاب و محیط‌زیست فعالیت می‌کنند مذاکرات اولیه را انجام دهد.

موسوی‌فر افزود: اولویت ما در شرایط همسایگی تعامل هست که به عنوان دو کشور همجوار به حقوق تاریخی و فراملی هم احترام بگذاریم، که اگر این اتفاق نیفتد می‌توانیم از ابزارهای دیگر هم استفاده کنیم و راه‌های بین‌المللی که تاکنون بررسی می‌کردیم اجرایی شود.

در مسئله حق‌آبه کوتاه نخواهیم آمد

وی گفت: با دستور رئیس‌جمهور امیدواریم به نتیجه مطلوب برسیم و اگر به نتیجه لازم نرسیدیم راه‌حل‌هایی که با وزارت امور خارجه مشورت کردیم را اجرایی می‌کنیم. سازمان حفاظت محیط‌زیست حداقل هفته‌ای یک بار موضوع حق‌آبه‌ها، خصوصاً هامون را از وزارتخانه‌های مربوط پیگیری می‌کنیم و اگر نتایجی که باید حاصل نشود از راه‌های دیگر این مسئله را حل خواهیم کرد.

موسوی‌فر در پایان گفت: به نفع منطقه است که این موضوع دو جانبه و به صورت برادری و با رعایت قانون حل شود، اگر به نتیجه نرسید قطعاً ابزارهایی در سطح بین‌الملل و سطوح دیگر از منظر محیط‌زیستی وجود دارد که متفاوت خواهد بود، اما در مسئله حق‌آبه کوتاه نخواهیم آمد و می‌خواهیم که این موضوع با برادری، احترام متقابل و حسن همجواری حل شود.

حق حیات مردم را با چیزی تعویض نمی‌کنیم / ‏امیدواریم افغانستان پیام ما را دریافت کرده باشد

همچنین علی سلاجقه امروز در حاشیه جلسه هیأت دولت در جمع خبرنگاران درباره آخرین وضعیت پیگیری حقابه هیرمند، اظهار کرد: وزارت کشور در این زمینه کار خودش را انجام می‌دهد. این موضوع در مجامع بین‌المللی قابل پیگیری است ولی افغانستان یکی از کشورهای همسایه ما است و ما سعی می‌کنیم که مراودات در قالب رایزنی طرفین انجام گیرد. آخرین بحث هم در سفر رئیس جمهور به استان سیستان و بلوچستان بود که وی به صورت جدی مطالبه کرد.

وی تاکید کرد: ما حق حیات مردم را با چیزی تعویض نمی‌کنیم و مدافع حدود و ثغور کشورمان و مردم هستیم و هیأت حاکمیت افغانستان هم امیدوارم این پیام را به خوبی دریافت کرده باشد هرچند این موضوع در بیانیه اول وزیر خارجه خود دادند تا حدودی به صورت مسالمت آمیز مطرح کردند و نشست‌هایی که میان دو کشور برگزار می‌شود، ان‌شاءالله رویکرد مناسبی باشد.

دست خالی هامون چگونه پر می‌شود؟

آلارم خطر برای خشکسالی و آسیب به حیات وحش در تالاب هامون مدتی است روشن شده از طرفی مردم زاهدان و سیستان و بلوچستان هم زندگی، معاش و حتی آب شرب آنها با مشکل مواجه شده و اکنون باید هرچه سریع‌تر چاره‌ای اندیشیده شود. دولت اعلام کرده که پیگیر این موضوع است و اکنون باید منتظر ماند و دید که دست خالی هامون چگونه برای مردم سیستان و بلوچستان پر می‌شود.