«دیپلماسی التماسی» چگونه باعث به خطر افتادن منافع ملی شد؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ شاید کمتر کشوری را در عرصه بین‌المللی بتوان یافت که اصل عزت را به طور دقیق و مشخص در اصول سیاست خارجی خود گنجانده باشد. برای عموم کشورهای جهان موضوعات اخلاقی و هویتی مانند عزت در اولویت ‌های فرعی منافع ملی قرار دارند.

در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران سه اصل اساسی عزت، حکمت و مصلحت وجود دارد. عزت موضوعی بسیار مهم در هویت ملی ایرانیان به شمار می‌رود؛ چه اینکه از دیرباز کشورمان جایگاه مهمی در جغرافیای جهان داشته است و به واسطه موقعیت ژئوپولیتیک خاص، فرهنگ راهبردی ویژه و منابع و ذخایر طبیعی به یکی از کشورهای تأثیرگذار جهان بدل گشته است .

تشخیص و تمیز مرز باریک و حساس میان عزت و نرمش قهرمانانه، موضوعی است که امکان دارد دولت‌ها در تعیین آن دچار قصور یا اشتباه شوند

مردم ایران انتظار دارند مجریان و سیاستگذاران دستگاه دیپلماسی اهتمام ویژه‌ای به حفظ شأن و منزلت آنها در صحنه جهانی نشان دهند. علاوه بر این، انعطاف و مصلحت اندیشی اصل مهمی در دیپلماسی و تعامل با کشورهای جهان به شمار می‌رود. این عنصر در قالب اصل مصلحت، در منظومه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران منظور گردیده و در بزنگاه‌های حساس تاریخ پس از انقلاب، مصلحت کشور در روابط بین‌الملل اعمال شده است.

اما اینکه تشخیص داده شود در کدام مورد در سیاست خارجی باید برای حفظ عزت ایستادگی کرد و در طرف مقابل، در چه مواردی باید مصلحت را اولویت داد، وابسته به اصل حکمت است. در واقع تشخیص و تمیز مرز باریک و حساس میان عزت و نرمش قهرمانانه، موضوعی است که امکان دارد دولت‌ها در تعیین آن دچار قصور یا اشتباه شوند.

به همین دلیل است در اصل 110 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، این وظیفه در قالب تعیین خط مشی‌های اساسی نظام برعهده رهبری قرار داده شده است. در این راستا مفهوم «دیپلماسی التماسی» که به تازگی به وسیله آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی (حفظه الله) مطرح شده است، طبق تعریف ایشان در نقطه مقابل اصل عزت قرار می‌گیرد.

هویت ملی ایرانیان که تلفیقی از اصول اسلامی و ایرانی است، در کنار تاریخ کهن ایران که شاهد امپراطوری‌های قدرتمندی در این مرز و بوم بوده، در تضاد با این است که دولت‌ها و دستگاه سیاست خارجی، منزلت ملی را در مواجهه با دیگر کشور‌ها خدشه دار کند و اجازه دهد ایران در نظام بین‌الملل تحقیر شود.

یکی از دلایل بروز انقلاب اسلامی، مشی سلطه ‌پذیر رژیم پهلوی بود که در ادامه سال‌ها استیلای بیگانه و از میان رفتن تمامیت ارضی کشور از میانه عهد قاجار به این سوی، صورت می‌پذیرفت. یکی از نخستین موضوعات مورد اعتراض حضرت امام خمینی(ره)، نقد آشکار قانون تحقیرآمیز کاپیتولاسیون بود که به رویکرد نژادپرستانه آمریکا نسبت به ایران رسمیت می‌داد.

حضور قریب به یکصد هزار مستشار آمریکایی در ایران که امنیت و دفاع ملی را به گروگان گرفته بودند، ژاندارمی شاه در خلیج فارس، عضویت اجباری در پیمان سنتو و تحمیل قرار‌داد‌های استعماری خرید تسلیحات به کشور ازجمله دیگر مظاهر استیلای کامل آمریکا بر ایران در عصر پهلوی دوم است.

پس از انقلاب اسلامی، برخی دولت‌ها با اتخاذ رویکرد غرب گرایی، چاره رهایی از مشکلات را اتحاد و ائتلاف با غرب دانستند و با وجود اعلام صریح مواضع رهبر انقلاب علیه این گونه وادادگی‌ها، دیپلماسی التماسی به منصه ظهور و بروز رسید. در نتیجه نه تنها اهداف سیاست خارجی ایران در مواجهه با غرب محقق نشد، بلکه تزلزل در مواضع و دست کشیدن از مقاومت در برابر سلطه گری، غرب را در بازیچه قرار دادن منافع ملی ایران جری‌تر کرد.

در مکالمه معروف افشا شده وزیر امور خارجه سابق کشورمان، از شوق و ذوق وی برای امضای برجام و جلب رضایت همتای آمریکایی اش سخن به میان آمد و شگفت اینکه این سخنان، بعد از خروج غیرقانونی دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا از برجام و هویدا شدن بی خاصیت بودن آن ابراز می‌شد.

پس از انقلاب اسلامی، برخی دولت‌ها با وجود اعلام صریح مواضع رهبر انقلاب علیه این گونه وادادگی‌ها، دیپلماسی التماسی به منصه ظهور و بروز رسید

رئیس سابق دستگاه دیپلماسی کشورمان در این گفت و گو «میدان» را مزاحم «سیاست خارجی» قلمداد ‌کرد، بی توجه به این حقیقت که هر جا عقب نشینی در برابر ایران انجام شد، به واسطه قدرت نظامی کشور به عنوان پشتوانه دیپلماسی رقم خورد.

در زمینه دیپلماسی گفته می‌شود «شیر هرگز با آهو مذاکره نمی‌کند»؛ غرض از این عبارت این است که گفت و گوی یک طرف قوی با طرف ضعیف در عمل بی معناست و دیپلماسی زمانی شکل خواهد گرفت که طرف قوی احساس کند طرف مقابل عناصر قدرت لازم را در اختیار دارد.

این مدعا سال‌هاست در مکاتب علمی رشته روابط بین‌الملل همچون رئالیسم و نئو رئالیسم تأکید می شود. صاحب نظران معتقدند قدرت نظامی، ضامن و پشتیبان پیگیری منافع ملی کشور‌ها در عرصه بین‌المللی به شمار می‌رود و ضعف نشان دادن، نتیجه‌ای جز زائل شدن منافع به دنبال نخواهد داشت.

خلاف این اصول تأیید شده در روابط بین‌الملل، به یاد می‌آوریم اظهارنظر وزیر امور خارجه سابق کشورمان را که در اثنای مذاکرات گفته بود: «آیا شما فکر کردید آمریکا که می‌تواند با بمبش تمام ساختار دفاعی ما را از کار بیندازد، از ساختار دفاعی ما می‌ترسد»؟! در اشعار قدما، بیتی است که می‌گوید:

اظهار عجز پیش ستمگر ز ابلهی است

اشک کباب، موجب طغیان آتش است

این مضمون به عناوین دیگر در آیات و روایات، سیره ائمه اطهار و همچنین اساطیر ایرانی و ادبیات فارسی تأکید شده است.

چگونه است عده‌ای بی تفاوت به این عناصر هویتی از سویی و نتیجه ناگوار کرنش و انقیاد در برابر غرب از دیگر سو، همچنان بر اثر بخشی دیپلماسی التماسی اصرار می‌ورزند؟ مقاومت تاریخی ایران در برابر فشار تحریم‌ها، جنگ‌روانی غرب و برنامه‌های پیاپی برای براندازی نرم در کشور، الهام بخش کشور‌های دیگر برای ایجاد بلوک قدرت جدید و تغییر در هندسه قدرت جهانی بوده است.

این مهم جز با ایستادگی و تعامل با دیگران از موضع قدرت حاصل نخواهد شد. تاریخ مملو است از تمدن ‌های بزرگی که در بزنگاه ‌های حساس از خود ضعف و سستی نشان دادند و اینک اثری از آنها باقی نمانده؛ این موضوعی است که نه تنها نگرش انقلابی به روابط بین‌الملل که حتی نظریات سکولاری مانند داروینیسم اجتماعی بر آن تأکید دارند.