جنجالی که محمد جواد ظریف به پا کرد!

فرارو- محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین روز شنبه (۱۳ خرداد) در صفحه اینستاگرام خود درباره جمله «خودمان انتخاب کردیم» نویسه‌ای کوتاه را منتشر کرد که در روز‌های اخیر، به کانونی برای مجادله موافقان و مخالفان تبدیل شد. نویسه ظریف بلافاصله در فضای مجازی نیز توجهات را به سوی خود جلب کرد. برای ساعاتی نیز هشتگ‌های # ظریف و # ترکمنچای در توئیتر فارسی داغ شد.

به گزارش فرارو، ظریف در یادداشت اینستاگرامی خود نوشت: «چند سال پیش در برابر پرسشی سخت، پاسخ دادم: «خودمان انتخاب کردیم». بسیاری از آن سخن رنجیدند.» ظریف در ادامه با ارجاع به جمله‌ای از مرحوم پروفسور روح‌الله رمضانی، با این مضمون که ایرانیان در پانصد سال گذشته نتوانسته‌اند میان اهداف و امکانات توازن ایجاد کنند، نوشت: «ما در طول تاریخ اهدافمان را بر اساس آرزوهایمان چیده‌ایم و به توانایی‌هایمان توجهی نکرده‌ایم. گرایش تاریخی ما برای رسیدن به آرزو‌ها بدون در نظر گرفتن امکانات، نه تنها در سیاست خارجی نمایان است، بلکه در شکل‌گیری خطوط متراکم خودرو پشت هر تونل کم عرض نیز دیدنی است.»

در جنجالی‌ترین بخش از نویسه اینستاگرامی ظریف آمده است: «راستی نه تنها ما مردم بلکه نخبگان ما کدامیک را بیشتر نکوهش می‌کنند: آن‌ها که با آرزوی بازپس‌گرفتن سرزمین از دست رفته در قرارداد گلستان، بخش‌های بیشتری از سرزمین و حتی استقلال ایران را به باد دادند، یا آن‌ها که با قرارداد ترکمانچای دست‌کم قسمتی از سرزمین تازه از دست رفته را بازپس گرفتند؟ برای پیشگیری از ترکمانچای‌ها باید «انتخاب کنیم» که آرزوهایمان را در چارچوب امکانات دنبال کنیم.»

وزیر خارجه سابق کشور در بخش پایانی نوشته خود چند پرسش را نیز مطرح کرد: «چرا «سازش‌کار» منفی، و «سازش‌ناپذیر» مثبت است؟ مگر سازش جز به معنی دستیابی به نقطه‌ی اشتراک و توازن برای حرکت به سوی آرمان‌هاست؟ مگر می‌توان از روش دیگری به آرمان‌ها رسید؟ داشتن آرزو به زندگی جهت می‌دهد، اما توجه به توانایی‌ها حرکت به سمت آرمان‌ها را ممکن می‌سازد.»

این نوشته ظریف، با واکنش سریع مخالفان و موافقان همراه شد. در یک سوی موافقان، نوشته ظریف را صحیح و منطبق با واقعیات ارزیابی کردند. در سوی دیگر، منتقدان ظریف را به تفسیر اشتباه از تاریخ، نداشتن دانش تاریخی و توصیه به پذیرش ذلت متهم کردند. در ادامه گزارش حاضر مهم‌ترین واکنش‌ها به نوشته جدید ظریف ارائه شده است.

از ستودن سلطان حسین صفوی تا دفاع قاطع از ظریف

در جبهه مخالفان، عبدالله گنجی، فعال سیاسی اصول‌گرا و مدیرمسئول سابق روزنامه‌های جوان و همشهری با هشتگ #ظریف نوشت:

«باید سلطان حسین صفوی را ستود! به تندرو‌ها تن نداد و به اندازه توانش گام برداشت. تاج را با دستان خود بر سر محمود گذاشت و گفت فرزندم خدا چنین مقدر کرده است. اما۴ سال بعداز فتح اصفهان (١١٣٩هجری) به همراه تمامی شاهزادگان صفوی کشته شد و جنازه‌ها را هم به قم فرستادند که اصفهان شورش نکند.»

این توئیت گنجی با واکنش صریح مجید تفرشی، پژوهشگر تاریخ همراه شد. تفرشی در واکنش به توئیت گنجی نوشت:

«اگر ملتزم به نوشتن این مطالب هستید بحثی نیست. ولی اگر به این نوع تاریخ‌سازی وارونه، صرفه جویی در راستگویی و ارتباط دادن مواردی که از نظر موضوعی و موقعیت شباهتی باهم ندارند اعتقاد دارید، باید بگویم که راه را اشتباه می‌روید. درایت راهبردی و مذاکره به معنای خیانت نیست.»

همچنین این پژوهشگر تاریخی در توئیتی دیگر به دفاع از ادعا‌های ظریف پرداخت و چنین نوشت: «در دور دوم جنگ‌های ایران و روس، نیرو‌های روسیه تا آستانه تهران پیشروی کرده و در آستانه فتح کامل ایران بودند. بهتر این بود که جنگ نمی‌کردیم. بهتر این بود شکست نمی‌خوردیم. ولی گزینه بهتری از ترکمانچای منفور ملعون نبود. عدم پذیرش آن توافق ننگین و ظالمانه یعنی که ایران امروز وجود نداشت.»

از قفل بودن دفاع از ترکمنچای برای حزب توده تا دفاعیه بدیهی بودن گزاره ظریف

حسین دهباشی پژوهشگر تاریخ و مستندساز نیز در یک رشته توئیت به رد یادداشت ظریف پرداخت. او در مهم‌ترین توئیت خود نوشت:

«علت ترکمنچای جنگیدن نبود، نجنگیدن بود. این‌که از همه‌ی روسیه لشکر فراهم شد، ولی نه از همه‌ی ایران که فقط دلاورانی از خطه‌ی آذربایجان به نبرد فراخوانده شدند. این که خزانه‌ی دربار خراج را خرج حرم‌سرا می‌کرد و این‌که -برخلاف مشهورات- عباس‌میرزا لج کرد و اصلا در جنگ حضور نداشت...

دفاع از قرارداد ننگین ترکمنچای برای حزب توده هم قُفل بود...»

برخلاف دهباشی محمد فاضلی جامعه‌شناس و انسان‌شناس در دفاع از نوشتار ظریف در صفحه توئیتر خود نوشت: «جواد ظریف نکته بدیهی، اما مهم گفته: در دنیای سیاست، آرزوهایت را به اندازه توانایی‌ها وظرفیت‌ات انتخاب کن. چقدر این حرف بر کسانی که توهماتشان را جای آرزو فروخته‌اند و توانایی و ظرفیت کشور را خرج این توهمات کرده‌اند گران آمده.»

از ابراز نگرانی به عمق دانش تاریخی تا نابهنگام بودن اظهارات ظریف و اندکی صبر!

در جبهه مخالفان برخی‌ها نیز نسبت به عمق پایین دانش تاریخی ظریف ابراز نگرانی کردند و برخی دیگر به او توصیه کردند کتاب بخواند. برای نمونه کمیل خجسته، در مطلبی با عنوان «جناب آقای دکتر ظریف» که از سوی خبرگزاری فارس نیز بازنشر شد، نوشت:

«واقعا تاسف برانگیز است از اینکه عمق دانش تاریخی خود را اینگونه به نمایش گذاشتید. تاریخ به ما نشان داده که هزینه سازش به مراتب بیشتر از مقاومت هوشمندانه واقع‌بینانه است. بعد از تخمین چندی پیش اشتباهتان درباره قدرت روز نظامی ایران، یادداشت اخیرتان درباره تاریخ ایران تاسف برانگیز بود. آقای ظریف! حیف است برای ملتی که فتح خرمشهر را تجربه کرده، تاریخ را به اشتباه روایت کنید.»

آمنه‌سادات ذبیح‌پور، خبرنگار اخبار بیست و سی نیز در توئیتی نوشت: «آقای ظریف کتاب جادوی فکر بزرگ، تبدیل رویا به واقعیت، قهرمان، ارتعاش فکر، قدرت و صد‌ها کتاب انگیزشی دیگه از نویسنده‌های غربی نوشته شده که می‌گه راز موفقیت، داشتن افکار و آرزو‌های بزرگ و تلاشه. هیچ‌جا ننوشته بر اساس توان آرزو کنید... حالا ده‌ها جمله از قرآن و اهل بیت در این زمینه بماند.»

در سوی مقابل این گروه، احمد زیدآبادی، تحلیل‌گر سیاسی در کانال تلگرامی خود نوشت:

جواد ظریف با اظهارنظری نابهنگام بار دیگر خود را در معرض تهاجم متوهمان قرار داده است. کمی صبر باید! اگر این مهاجمان به دکتر ظریف توانستند بدون توقف برنامه هسته‌ای، همکاری کامل با آژانس، پذیرش اف. ای. تی. اف و در یک کلام تجدیدنظر در سیاست خارجی، اقتصاد کشور را سر و سامان دهند و اعتماد و رضایت عموم مردم را جلب کنند که همگی ما به آن‌ها احسنت خواهیم گفت، اما اگر نتوانستند و با ادامه شاخ و شانه کشیدن با بخش مهمی از جهان، اقتصاد را به کلی ویران کردند و مهار ابرتورمی بهمن‌وار را رها ساختند و یا در جهت عکس آن، به منظور بقا و به اقتضای مصلحت خویش، همه آنچه را که "ترکمانچای" می‌نامند گام به گام و بی‌سروصدا پذیرفتند، آنگاه زمان مناسبِ دفاع ظریف از فکر و عمل خود فرا می‌رسد.»

از حمله کیهان تا حمایت هم‌میهن

همانند کاربران فضای مجازی، واکنش‌های مخالف و موافق به یادداشت ظریف و گزاره‌های مطرح شده از سوی او به میان روزنامه‌های داخلی نیز کشیده شد. روزنامه کیهان، در شمارگان امروز (شانزدهم خرداد) گزارشی تحت عنوان «آقای ظریف از تقبیح ترکمنچای به تحسین آن رسید» نوشت: «ظریف که سال ۹۷ از قیاس برجام با عهدنامه ننگین ترکمنچای از سوی منتقدان برآشفته بود، ۵ سال بعد با این پیش‌فرض که برجام در واگذاری امتیازات به دشمن، شبیه آن قرارداد بوده، به تحسین ترکمنچای پرداخته تا فجایع برجام را توجیه کند!... اگر ملت ایران می‌خواستند بر اساس توانایی‌هایشان انتخاب و حرکت کنند چگونه می‌توانستند انقلاب کنند؟ ... اگر رهبران ما می‌خواستند بدون در نظر گرفتن نصرت الهی تصمیم بگیرند نه رژیم ستم‌شاهی سرنگون می‌شد و نه پیروزی بر صدام میسر بود.»

در جبهه مقابل کیهان، روزنامه هم میهن به دفاع از یادداشت ظریف پرداخت. این روزنامه در چاپ امروز (شانزدهم خرداد)، خود در گزارشی با عنوان «واقعیت ترکمانچای» نوشت: «ظریف در نوشته خود پرسشی تاریخی را مطرح کرده است: راستی نه‌تنها ما مردم بلکه نخبگان ما کدام‌یک را بیشتر نکوهش می‌کنند: آن‌ها که با آرزوی بازپس‌گرفتن سرزمین ازدست‌رفته در قرارداد گلستان، بخش‌های بیشتری از سرزمین و حتی استقلال ایران را به باد دادند، یا آن‌ها که با قرارداد ترکمانچای دست‌کم قسمتی از سرزمین تازه از‌دست‌رفته را بازپس گرفتند؟»

قرارداد ترکمانچای در پی دو دور جنگ بین ایران و روسیه تزاری بسته شد. دور اول جنگ‌ها از سال ۱۱۸۳ تا ۱۱۹۲ شمسی منجر به معاهده گلستان شد و در دور دوم جنگ بین سال‌های ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸ که ایران آغاز‌کننده آن بود، قرارداد ترکمانچای بین طرفین بسته شد. این دو قرارداد، چون یادآور جدایی هفده شهر ایرانی در قفقاز است در تاریخ‌نگاری عصر پهلوی و پس از آن با عنوان عهدنامه‌های ننگین خطاب شدند و در خاطره ایرانیان نقش بستند، اما در میان پژوهشگران تاریخ درباره ننگین بودن آن‌ها تردید وجود دارد.

قرارداد گلستان نتیجه دخالت و تمایل تاریخی روسیه تزاری برای پیشروی در قفقاز بود که پس از خلأ‌های قدرت در ایران پدید آمد. برای نخستین بار در دوره فطرت حکومت افغان‌ها در اصفهان بود که روسیه تزاری پیشروی در قفقاز را آغاز کرد، اما با ظهور نادرشاه افشار این پیشروی ناتمام ماند.

نتیجه جنگ‌های ۱۰ ساله دور اول میان ایران و روسیه در مجموع چندان به زیان ایران نبود و در بخش زیادی از این دوران، ایران توانسته بود ضمن دفاع از موضع خود پیروزی‌هایی نیز کسب کند، اما تکیه بر میدان و غفلت از دیپلماسی و ناآگاهی از تحولات بین‌المللی نقطه ضعف ایرانیان در این دوران بود. در واقع عهدنامه گلستان برای روسیه در برهه‌ای که تلاش داشت کل توان خود را مقابل ناپلئون متمرکز کند، موهبتی بود که توسط انگلیسی‌ها تهیه و تقدیم شد.