روش غیر مستقیم یکی از راهبردهای تبلیغ دین در عصر ارتباطات است

خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: امروز اول تیرماه سالروز تاسیس سازمان تبلیغات اسلامی به دستور امام خمینی است.بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نهاد شورای عالی تبلیغات اسلامی در اول تیرماه سال ۱۳۶۰، به صورت نهادی منسجم، مستقل و وابسته به ولایت فقیه با دستور امام خمینی(ره) و به منظور پرداختن به امر تبلیغات دینی و اشاعه معارف اسلامی به وجود آمد. این نهاد انقلابی در سیر تکاملی خود در ۱۴ فروردین سال ۱۳۶۸ با نظر حضرت امام(ره) به سازمان تبلیغات اسلامی تغییر نام یافت. سیاست‏گذاری، برنامه‏ ریزی، هدایت، سازمان‏دهی، پشتیبانی و نظارت بر تبلیغات دینی مردمی، تلاش در جهت احیا و اشاعه معارف و فرهنگ اسلامی، تاسیس مراکز اطلاع رسانی تخصصی، تبلیغی و دینی، سازمان‏دهی و اعزام مبلغ به داخل و خارج از کشور، نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم و انجام فعالیت‏های قرآنی و... از جمله وظایف سازمان تبلیغات اسلامی می باشد.

با آغاز هزاره سوم و توسعه و رشد فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات، با حضور و گستردگی رسانه‌ها در سپهر عمومی و همه شئون زندگی، فضا و چارچوبی فراهم شده که آموزش، فرهنگ، سیاست، اجتماع و… انسان، حولِ محور ارتباطات، رسانه و در بستر فضای مجازی جریان می‌یابد. عصر حاضر، عصر اطلاعات، رسانه و روایت‌ها نام گرفته است و فناوری‌های نوین ارتباطی به صورت گسترده در دسترس و مورد استفاده عموم مردم قرار گرفته است.

یکی از کارکردهای رسانه، آموزش، تبلیغ و ترویج پیام‌های دینی است. بستر رسانه می‌تواند کانونی برای حرکت مردم در راستای دین، بیداری اسلامی و کارکردهای عبادی، سیاسی، تبلیغی، آموزشی، تربیتی، مبارزاتی و نظامی امت اسلامی باشد. بنابراین همزمان با پیشرفت بشر و بُروز تکنولوژی‌های جدید ارتباطی و هنری، اگر شیوه انتقال و جلوه گر ساختن پیام‌های دینی و ترویج مذهب با جذابیت بخشی در قالب‌های هنری، استفاده از بستر پایگاه‌های وسایل ارتباط جمعی نوین، فضای مجازی و رسانه در مسیر مورد توجه جامعه هدف بویژه جوانان صورت پذیرد، می‌تواند منجر به ترغیب، تشویق و اقناع مخاطبان شود و اهداف تبلیغی، اطلاع رسانی و آموزشی خود را تأمین کرده و آثار و برکات فراوانی داشته باشد.

بر همین اساس برای بررسی راهبردهای تبلیغات دینی در عصر ارتباطات با علی کنگاوری استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌های مخاطب شناسی و تبلیغات فرهنگی به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانیم:

علی کنگاوری استاد دانشگاه و نویسنده کتاب رسانه و ارتباطات در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره راهبرد تبلیغات دینی در عصر ارتباطات اظهار داشت: جالب توجه است که موضوع بحث در اینجا از دو واژه بسیار حساس و مهم «راهبرد» و «دین» تشکیل شده است. واژه راهبرد که این روزها بسیار مطرح است، مشتمل بر مفهوم مقتدرانه و قدرتمندانه در ارائه طرح و راهکار کلان برای دسترسی به هدف‌های تعیین شده است. همچنین واژه دین به عنوان یکی از ارکان فرهنگ به مفهوم روش زندگی با تدابیر و مشی خداوند تبارک و تعالی است. به نظر می‌رسد رهیافتی حقیقی برای ایفای نقش مؤثر هر دو واژه مذکور در عصر ارتباطات کنونی؛ به دلیل انحراف تبلیغات از معیارهای حقیقی خود، مغفول مانده است. چرا که اگر نماد دین را آخرین و کامل‌ترین آن یعنی اسلام و آئین نامه آن قرآن کریم بدانیم؛ بر اساس آن، تبلیغ یعنی سخن بلیغ و پرورش یافته‌ای که به قول شهید مطهری (ره) جز رسالت پیامبران الهی بوده است و با عمق جان، فطرت و ضمیر قلبی انسان‌ها سروکار دارد و نمی‌تواند یک امر مادی و جسمانی باشد. این در حالی است که در دنیای امروز ما شاهد تأمین منویات و نیازهای صرفاً مادی حتی از طریق کج راهه های هدفمند تبلیغی توسط صاحبان آن در عصر ارتباطات و فضای تبادل اطلاعات هستیم.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: بنابراین، در اینجا سعی می‌کنم با اقتباس از آموزه‌های قرآنی به عنوان نمادی از آئین آخرین و کامل‌ترین دین در خصوص راهبرد (یا مدل تبلیغی مبتنی بر فطرت انسانی هر چند بسیار مختصر، مطالبی ارائه دهم. لذا از آنجایی که در این مصاحبه نمی‌توان ترسیمی ملموس از مدل راهبردی در حوزه تبلیغات دینی (یا اسلامی) ارائه کرد، صرفاً به احصاء اجزا این راهبرد و رابطه آنها بسنده خواهد شد.

کنگاوری در خصوص اولین مؤلفه تبیین کرد: در خصوص این مؤلفه، باید توجه کرد؛ تبلیغ از طریق پیامبران در ادیان الهی به منظور تأمین سعادت بشری بسیار فراگیر و شامل همه شئونات زندگی انسان‌ها بوده است. یعنی حسب مفاد برخی آیات مانند آیه ۱۷۲، اعراف، اولین مبلغ در تاریخ حیات بشر خداوند متعال بوده و در مرحله بعد پیامبران مبلغ پیام الهی بوده اند. لذا خداوند متعال در سوره احزاب می‌فرماید: ای پیامبر! همانا ما تو را گواه (بر مردم) و بشارت دهنده و بیم‏ دهنده فرستادیم … و چراغی تابان قراردادیم. ضمن اینکه طبق «آیه فانما علیک البلاغ المبین» (رعد ۴۰) پیامبر اکرم بجز تبلیغ، مسئولیت سنگین دیگری نداشت. لذا، تبلیغات دینی موضوعی عمومی و چند وجهی است که در تمام شئونات زندگی اعم از امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و… ایفای نقش می‌کند.

وی افزود: از این رو تبلیغ در دین از جایگاه راهبردی و کلانی برخوردار است که پس از پیامبر اکرم (ص) همه ائمه معصومین و امام عصر (عج) نیز رسالت تبلیغی داشتند که در غیاب این بزرگواران؛ علمای دین و گردانندگان جامعه اسلامی در خصوص اشاعه آموزه‌های دینی که شامل نسخه کاملی از راهبردهای هدفمند در تمام شئونات زندگی است؛ عهده دار هستند.

از دیگر ابزار و راهبردهای تبلیغ در این عصر می‌توان به استفاده از روش غیر مستقیم؛ مانند تحریک عواطف و احساسات؛ با روش تبشیر و انذار دینی، ارائه برهان و استدلال؛ قرآن می‌فرماید؛ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ بگو: اگر راست می‌گوئید، دلیل خود را بر این موضوع بیاورید، روش مناظره و بحث آزاد؛ یعنی روش همراهی در مناظره با مخالفان ضمن حفظ عقیده خود

این نویسنده در ادامه بیان کرد: گذشته از این موضوع با توجه به احکامی مانند امر به معروف و نهی از منکر؛ می‌توان گفت: تبلیغ یک راهبرد جمعی کلان با آموزه‌های دینی است. یعنی تبلیغ در مکتب الهی، وظیفه همگانی است و شعاع آن در حدود تمام جامعه به تصریح و ارشاد در نظر و عمل مورد تاکید قرار گرفته و بر عهده عموم مسلمانان است.

کنگاوری ادامه داد: البته همان طور که اشاره شد، ماهیت تبلیغ در اسلام مبتنی بر استدلال، ارشاد، صداقت و اصلاح است. لذا، در تبلیغات اصیل اسلامی ضمن اینکه از همه آموزه‌های فرهنگی، اجتماعی، روان‌شناسی و جامعه شناسی اسلامی استفاده می‌شود؛ هدف اصلی آن بر آرمان‌های الهی استوار است و از منافع مادی و شخصی به دور است. پس پرورش و تکامل افراد و گروه‌ها بر اساس ارزش‌های دینی و پیاده سازی الگوها و ارزش‌های عملی الهی در جامعه از طریق تبلیغ؛ اهمیت ویژه ای دارد که این موضوع در جوامع دین‌گریز امروزی، مغفول مانده است.

وی با بیان اینکه بحث بعد در مدل راهبردی تبلیغات دینی سیره عملی پیامبراکرم «صلوات الله علیه» در تبلیغ است. به گونه‌ای که معظم له در بهره گیری از زمان، مکان، و امکانات و ابزار برای تبلیغ، برنامه‌های خود را به صورت کاملاً ماهرانه مطابق با مقتضیات دانش، بینش و سطح فرهنگ مخاطبین تنظیم کردند اضافه کرد: در نتیجه روش‌های تبلیغی ایشان به دو دوره سخت قبل و بعد از بعثت قابل تفکیک است. به طوری که حسب دیدگاه برخی محققین، فرایند تبلیغات پیامبر اکرم را با الهام از آیه ۱۲۵ سوره نحل ادعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَجادِلهُم بِالَّتی هِیَ أَحسَنُ. می‌توان به سه حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری تقسیم کرد.

این استاد دانشگاه بیان داشت: در این رابطه، حکمت به بُعد شناختی اشاره دارد، موعظه با عواطف انسان سر و کار دارد و جدال احسن به ساحت رفتاری انسان مربوط می‌شود. یعنی سیره تبلیغات دینی به گونه‌ای است که تبلیغ در هر زمینه را ماهیت و چهره‌ای الهی می بخشد و روح خداگونه را در وجوه مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و … به جامعه می دمد. یعنی در راهبرد و مدل تبلیغی دینی، افراد لایق منصب ابلاغ نیستند. مگر اینکه آشنایی قابل تصدیق با احکام و موازین الهی برای مبلّغ فراهم گردد. لذا از مهمترین اجزای راهبردهای تبلیغات دینی با اقتباس از نظر برخی علما مانند علامه طباطبایی (ره) می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

وی با تاکید بر اینکه تبلیغ روش اسوه سازی و الگو محوری؛ بر اساس آیه لقد کان رسول الله اسوه حسنه؛ مهمترین انسان‌ها را الگوی رفتار در تبلیغ قرار دادن است گفت: یعنی هر چهره‌ای باید دارای شرایط و صفات تربیتی و تبلیغی باشد؛ مانند حضرت ادریس (و اذکر فی کتاب ادریس) و در میان زنان حضرت مریم که می‌فرماید: یَمَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَکِ وَطَهَّرَکِ …

راهبردهای تبلیغ در عصر ارتباطات

کنگاوری یکی از راهبردهای تبلیغ در عصر ارتباطات را پیام رسانی زیبا و بلیغ برشمرد و عنوان کرد: پیام رسانی زیبا و بلیغ یعنی فصاحت‌بیان و کلام و داشتن کلام زیبا در تبلیغ و ایجاد جاذبه از این طریق. همچنین از دیگر ابزار و راهبردهای تبلیغ در این عصر می‌توان به استفاده از روش غیر مستقیم؛ مانند تحریک عواطف و احساسات؛ با روش تبشیر و انذار دینی، ارائه برهان و استدلال؛ قرآن می‌فرماید؛ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ بگو: اگر راست می‌گوئید، دلیل خود را بر این موضوع بیاورید، روش مناظره و بحث آزاد؛ یعنی روش همراهی در مناظره با مخالفان ضمن حفظ عقیده خود، روش پرسش و پاسخ؛ قرآن کریم در پاسخ به اینکه؛ آیا این استخوان پوسیده زنده خواهد شد؟ پاسخ داده است: قُلْ یُحْییهَا الَّذی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلیمٌ؛ بگو همان کسی به آن زندگی می‌بخشد که اول بار آن را ایجاد کرد و او به هر آفریده‌ای [یا: به هر گونه آفرینشی] داناست؛ اشاره کرد.

وی افزود: و برخی روش‌های دیگر: مانند؛ مراعات و اعتدال و میانه‌روی در رفتار؛ شناخت استعداد و قابلیت مخاطبان و برخورد متناسب با آنها؛ نگرش یکسان و پرهیز از تبعیض؛ صراحت و شفاف سازی؛ مطابقت گفتار با کردار و تعهد به ارزش‌ها و اخلاق.

این استاد دانشگاه در ارائه تصویری از راهبرد تبلیغات دینی خاطرنشان کرد: این راهبرد متکی بر ارکانی است که شامل این مهم می‌شود نخست ارکان راهبرد تبلیغات دینی در عصر ارتباطات؛ روش‌های متقاعدگرانه، هنری؛ شیوه‌های شناختی و ادراکی، آموزه‌ها و الگوهای رفتاری و رویکردهای عاطفی و انگیزشی هستند که این ارکان در تعامل و ارتباط با یکدیگر در عصر ارتباطات و با بهره جویی از مواهب آن، نقش و کارکردهایی دارند.

وی افزود: که بخشی از آن شامل القا تدریجی، القا غیر مستقیم، زمینه سازی، تلقین، تعادل میان دنیا و آخرت، مناظره و بحث آزاد، روش همراهی با مخاطب، تعهد به ارزش‌ها و هنجارها، استفاده از هنر، تشبیه و تمثیل، اعتدال و میانه روی- امر به معروف و نهی از منکر، سفر به مراکز علمی، سوال از مخاطب، بیان انواع نعمت‌ها، صراحت و شفافیت - محبت ورزی، تکریم شخصیت، فرصت شناسی، بیان مشترکات، شیوه فرض مخالف، مقایسه کردن، تشویق و تهدید، تحریک عواطف، نگرش یکسان - تبیین جهان بینی، برهان و استدلال، خردورزی، تداوم و تکرار، الگوگرایی - موعظه، مجادله به احسن، پاسخ به سوالات، مکاتبه چهره به چهره، تقیه، تربیت شاگردان - تداعی معانی، جدل و مناظره، بیان تاریخ، یادآوری نعمت‌ها، اقدام روانشناختی و مخاطب گرایی می‌شود.