ویراستاری کتاب کودک مسئله‌ای کاملا تخصصی است

سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): مژگان شیخی، متولد سال ۱۳۴۱ و دارای مدرک مترجمی زبان انگلیسی است. او از سال ۶۳ کار نوشتن را با داستان «بلبل نوک‌طلا و باغ آرزوها» آغاز کرد. شیخی هم در زمینه ادبیات کودکان و هم ادبیات بزرگسالان فعالیت داشته است و تاکنون بیش از ۱۵۰ عنوان از کتاب‌هایش به چاپ رسیده است. از آثار او در زمینه ادبیات کودک می‌توان به «زندگی حضرت یوسف»، «تابستان و غاز سفید»، «دستی برای دوستی» و «گلی در سرزمین زمستان‌ها» و «۳۶۵ قصه برای ۳۶۵ روز سال» اشاره کرد.

با شیخی درباره جایگاه زبان در کتاب کودک و اهمیت ویراستاری کتاب کودکان صحبت کرده‌ایم که در ادامه این مطلب را می‌خوانید:

- چرا کتاب‌خواندن کودکان مهم‌تر از کتاب‌خواندن بزرگسالان است؟
درست است که کتاب‌خواندن در هر سنی خیلی مهم و ضروری است و درباره اهمیت مطالعه بارها صحبت شده است؛ اما اهمیت مسئله مطالعه و کتاب‌خواندن برای کودک ورای مسئله کتاب‌خواندن برای بزرگسالان است؛ چون ما با نسلی مواجه هستیم که آینده کشور را می‌سازند و علاوه‌بر آن، کودکان در حال ساختن آینده برای خودشان هم هستند. بنابراین آگاهی، تجربه، قدرت تخیل و دید این نسل خیلی مهم است؛ چرا که تمام این مسائل زندگی‌شان را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و در نتیجه در زندگی‌شان اهمیت دارد. نسلی که کتابخوان است نسبت به نسلی که کتابخوان نیست، چطور می‌تواند زندگی کند و راه زندگی را پیدا کند؟

- زبان کتاب کودک چقدر و چرا مهم است؟
هدف ما از نوشتن کتاب برای کودک این است که علاوه‌بر اینکه برای او عاملی برای سرگرمی است، باعث کتاب‌خوان‌شدن کودک شود؛ یعنی کتابی باشد که کودک به آن علاقه‌مند شود و کتاب بخواند. اما اگر کودک با کتاب ارتباط برقرار نکند و زبان کتاب طوری باشد که کودک کتاب را زمین بگذارد و آن را نخواند، او کتاب‌خوان نمی‌شود؛ بنابراین زبان کتاب کودک از این جهت مهم است که بچه بتواند با کتاب ارتباط برقرار کند. همچنین کودک باید فواید مطالعه همچون آگاهی، تجربه، قدرت تخیل و دید را با نثر خوب و موضوع خوب یاد بگیرد و کتاب‌خوان شود. در نتیجه تمام این نکات دست در دست هم می‌دهند و کودک را کتاب‌خوان می‌کنند.

- اگر نویسنده یا مترجم به عمد یا غیرعمد زبان ویراستاری را رعایت نکند، آیا ویراستار حق دست بردن در متن را دارد؟
هر نویسنده‌ای دلش می‌خواهد که متن بی‌اشکال‌تر، بهتر و روان‌تر به چاپ برسد. بعضی از نکته‌ها، رسم‌الخط ناشر است؛ به عنوان مثال بعضی از ناشرها بعضی از کلمات را جدا می‌نویسند، بعضی سرهم یا بعضی از ناشرها حمزه می‌گذارند بعضی «ی» می‌گذارند؛ بنابراین کتابی که منتشر می‌شود باید با بقیه کتاب‌های ناشر از نظر رسم‌الخط هم‌خوانی داشته باشد. مسلما وقتی یک نویسنده، کتاب را به ناشر می‌دهد، باید رسم‌الخط ناشر رعایت شود؛ ولی اگر مسائل مفهومی باشد، باید ویراستار با نویسنده یا مترجم هماهنگ کند و با او در میان بگذارد. ویراستار خیلی نمی‌تواند دست ببرد و باید با نویسنده و مترجم در ارتباط باشد و طبق نظر او ویرایش را انجام دهد.

- ممکن است بچه‌ها لحن متن ویراستاری‌شده و کتابی را دوست نداشته باشند؛ آیا باید با خواسته آنها جلو برویم یا نه؟
به عقیده من بله؛ باید طبق خواسته کودک جلو برویم؛ چون همان‌طور که گفتم هدف اصلی ما این است که کودک کتاب را بخواند و به آن علاقه‌مند شود و ارتباط برقرار کند. ویراستاری کتاب کودک مسئله‌ای کاملا تخصصی است. ویراستار کتاب کودک باید با واژگانی که بچه‌ها به کار می‌برند، آشنا باشد و از جمله‌هایی استفاده کند که برای بچه‌ها مفهوم و ملموس باشد و به صورت کلی متن به‌گونه‌ای باشد که کودک متن را راحت بخواند و جلو برود.

باید این نکته را هم درنظر بگیریم که ویراستاری که یک متن علمی را ویرایش می‌کند با ویراستاری که یک داستان را ویرایش می‌کند، متفاوت است و باید بدانیم که در دو حوزه جدا فعالیت دارند. به صورت کلی اگر متن درست ویراستاری شود، موضوعی باشد که کودک به آن علاقه دارد و واژه‌ها و جمله‌ها برای فهم مخاطب آسان باشند، مسلما کودک به داستان علاقه‌مند می‌شود.

- آیا به ویراستار تخصصی کتاب کودک نیاز داریم؟ چرا؟
مسلما لازم است. همان‌طور که زبان کتاب کودک از زبان کتاب بزرگسال جداست، مسلما ویراستار تخصصی حوزه کودک هم با ویراستار کتاب بزرگسال متفاوت است و باید تخصص خودش را داشته باشد؛ حتی برای ویراستاری در زمینه‌های مختلف هم به ویراستار جدا و متخصص در آن زمینه احتیاج داریم. به عنوان مثال ویراستار حوزه کتاب‌های داستان با ویراستار کتاب‌های علمی متفاوت است. ویراستار کودک باید با واژگانی که کودک استفاده می‌کند آشنا باشد و از آنها استفاده کند. حتی دیده‌ام که گاهی‌اوقات یک ویراستار برای معادل‌سازی یک کلمه، روزها فکر می‌کند تا کلمه‌ای ملموس و مناسب با کودک را انتخاب و جایگزین کلمه قبلی کند. شما تصور کنید اگر ویراستار متخصص حوزه کودک نباشد، شاید نتیجه این شود که کودک هنگام مطالعه بارها به کلمه‌های سنگین بربخورد؛ بنابراین باید مرتب از پدر و مادر یا مربی‌اش بپرسد تا معنی کلمه را بفهمد که همین موضوع باعث می‌شود جذابیت داستان از بین برود یا ممکن است گاهی‌اوقات جمله‌ها آنقدر بلند باشد که کودک با کتاب ارتباط برقرار نکند.

ممکن است موضوع یک داستان خیلی خوب باشد؛ ولی متن داستان یا جمله‌ها طوری باشد که برای بچه ملموس نباشد و نتواند با آن کتاب ارتباط برقرار کند. بنابراین اینجاست که اهمیت کار ویراستار مشخص می‌شود؛ چرا که او می‌تواند متن را راحت‌تر و قابل فهم‌تر کند. البته سختی کار ویراستار در متن‌های ترجمه‌شده بیشتر است؛ زیرا ویراستار باید هم متن اصلی را بخواند و هم متن ترجمه‌شده را. در اینجا هم باز به یک ویراستار متخصص نیاز داریم؛ چون ویراستار باید با زبان کشور مبدأ هم آشنا باشد و فرهنگ و اصطلاحات آنها را بداند. به صورت کلی کار ویراستاری کودک صددرصد تخصصی است و نیاز به متخصص دارد.

حتی ممکن است گاهی‌اوقات یک متن علمی با موضوع خیلی خوبی باشد؛ اما چون متن آن سنگین است، کودک نتواند با آن ارتباط برقرار کند؛ ولی ویراستار می‌تواند متن را طوری تنظیم کند که هم برای کودک جذاب باشد، هم مفهوم باشد و هم آن را با رغبت بخواند. اما ناگفته نماند که نویسنده‌های کودک که سال‌ها در این زمینه کار می‌کنند، ناخودآگاه خودشان به خیلی از مسائل توجه و آنها را رعایت می‌کنند. معمولا آنها طوری می‌نویسند که متن کمترین اشتباه را دارد و جمله‌ها راحت فهمیده می‌شوند. در بعضی از موارد معدود هم اگر خطایی رخ دهد، این وظیفه ویراستار است که متن را ویرایش کند؛ چون برای کتاب کودک خیلی مهم است که متن از نظر دستوری درست و جمله‌ها مناسب باشند. اما ویراستار خیلی نمی‌تواند سبک نویسنده را تغییر دهد؛ ولی در این حدی که درست نوشته و نکات دستوری رعایت شود و از واژگان سنگین استفاده نشود، جزو وظایف ویراستار است.

- مهم‌ترین آسیبی که یک متن ویراستاری‌نشده به کودک می‌زند، چیست؟
اگر در متنی که برای کودک است از واژگان سنگین استفاده شود، جمله‌ها غیرقابل فهمیدن باشد و نکات دستوری رعایت نشود، مهم‌ترین آسیبی که به کودک می‌زند این است که بچه دلزده می‌شود. ما اصلا نمی‌خواهیم که کودک دلزده شود و کتاب را به خاطر نثر بد، زمین بگذارد.

- با توجه به تجربه شما، آیا روند ویراستاری کتاب کودک بهبود داشته است؟ یعنی متن‌ها به سمت اصولی‌شدن پیش می‌روند یا نه؟
به عقیده من ویراستاری کتاب‌های کودک رو به اصولی‌شدن پیش می‌رود. در حال حاضر ویراستارهای تخصصی حوزه کودک داریم؛ حتی بعضی از ناشرها برای هر کتاب با موضوع مختلف، ویراستار مختلفِ متخصص دارند. بعضی از ناشرها برای کتاب‌ها با موضوع‌های متفاوت، رسم‌الخط‌های متفاوتی دارند که باید ویراستار آن حوزه آنها را بشناسد. تا جایی که من در جریانم، بیشتر ناشرها، ویراستار دارند و برایشان مهم است که حتما کار، ویراستاری شود و ویراستار هم دوره‌های تخصصی ویراستاری کودک را دیده باشد. به عقیده من ویراستاری کتاب کودک روند خوب و مقبولی داشته است.

در گذشته طوری بود که اگر کاری ترجمه می‌شد، تنها آن متن ترجمه‌شده، ویراستاری می‌شد؛ اما امروزه ویراستارها، متن اصلی را با متن ترجمه‌شده مقایسه می‌کنند و ویرایش خیلی دقیق انجام می‌شود. درست است که ممکن است گاهی‌اوقات فکر کنند متن خیلی کوتاه است؛ اما همان متن کوتاه هم ویراستاری می‌شود چون حتی یک جمله یا یک کلمه هم ممکن است در جذابیت متن تأثیرگذار باشد.