کتابی مرجع در زمینه ادبیات علمی‌تخیلی

سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مصطفی رضایی‌کلورزی، نویسنده: همیشه سرک‌کشیدن به گوشه‌کنار و حواشی عالم ادبیات و نویسندگی، جذابیت خاص خودش را دارد. خیلی از کتاب‌خوان‌ها و خوره‌های کتاب، عاشق مطالعه کتاب‌هایی هستند که اتفاقاً به رمان و ادبیات و نویسندگی می‌پردازند و رمان نیستند! کتاب‌های پژوهشی، کتاب‌های آموزشی و کتاب‌هایی که به حال‌وهوای نویسنده یا حتی کتابی دیگر می‌پردازند از این دست کتاب‌ها هستند. مثل «از نوشتن» استیون کینگ یا «در باب خواندن» مارسل پروست.

اما خودمانیم، در این حوزه کتاب‌هایی هم هستند سخت‌خوان، پژوهش خشک و بی‌حاصل یا وامدار نام رمانی موفق یا نویسنده‌ای شاخص که درصدد فروش بیشتر است؛ اما غیر از آن کتاب‌هایی هم وجود دارند که در حیطه موضوع خود اولین هستند و از آن مهم‌تر آنقدر کامل و جذاب و قدرتمندند که بعید است کتاب دیگری بعد خود داشته باشند که به گرد پایش برسد.

کتاب «پژوهشی در ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی» نمونه‌ای شاخص و بزرگ در این زمینه است. این کتاب حجیم و دقیق، به طور کامل به دنیای ادبیات ژانر می‌پردازد. کتابی که محمد قصاع نوشته است و به نظرم اگر او هیچ اثر دیگری نداشت وجود همین کتاب از این نویسنده، کافی بود تا دینی به ادبیات، بهتر است بگویم به ادبیات علمی‌تخیلی نداشته باشد.

این کتاب مرجع، پژوهشی جامع در زمینه ادبیات علمی‌تخیلی است و به تمام جنبه‌های این گونه جذاب از ادبیات می‌پردازد. از تاریخ ادبیات علمی‌تخیلی در ایران و جهان از ابتدا تا آثار روز گرفته و اقتباس‌های سینمایی و گونه‌شناسی این ژانر محبوب تا معرفی آثار ایرانی و تحلیل و بررسی دقیق ساختار و سلول بنیادین داستان‌های علمی‌تخیلی، تنها بخشی از محتوا و سرفصل‌های این کتاب درجه یک است.

من در زمینه کاری خودم تنها برخی از سرفصل‌های کتاب را خوانده‌ام. گونه‌شناسی در ادبیات علمی‌تخیلی برایم بسیار جذاب بود. پس از نوشتن سه رمان در ادبیات علمی‌تخیلی، تجربه کردم که تمامی آثار در این حوزه را با نام علمی‌تخیلی یا ادبیات ژانر خطاب می‌کنند؛ در حالی که براساس تفکیک و توضیحی که جناب قصاع در کتاب خود از زیرژانرهای متعدد این گونه از ادبیات آورده‌اند، مشخص است که هر اثر علمی‌تخیلی مختص به زیرژانر خود است و با همان عنوان خطاب می‌شود. مثلا ادبیات رستاخیزی، ادبیات سفر در زمان، ادبیات سایبرپانک و تریلر و فانتزی. علت آن است که گستره ادبیات علمی‌تخیلی بسیار وسیع است و اغراق نیست اگر بگویم هر زیرژانر خود ژانر محسوب می‌شود.
محمد قصاع در کتاب خود مثال‌های فراوانی از آثار هر زیرژانر می‌زند. می‌توان گفت مرجعی برای کتابشناسی در حوزه ادبیات علمی‌تخیلی محسوب می‌شود؛ حتی در فصل‌های مربوط به سینما هم گویی فیلم‌شناس حرفه‌ای پژوهشی در باب سینمای علمی‌تخیلی انجام داده است.

بخش دیگری که در این کتاب درخور توجه است، آسیب‌شناسی این گونه ادبی در ایران است. بررسی روند شکل‌گیری آثار علمی‌تخیلی تألیفی در ایران تا توجه به این گونه ادبی پرمخاطب توسط مخاطبان، ناشران و مسئولان فرهنگی طی دوره‌های مختلف ادبیات ایران است. این کتاب روایتی جذاب و مستند از اولین قدم‌های ادبیات علمی‌تخیلی در کتاب‌فروشی‌ها با ترجمه آثار عمدتاً غربی تا اولین نویسنده‌های ایرانی که در این حوزه اقدام به تألیف کردند ارائه می‌دهد که بسیار خواندنی است.

و فصل‌های متعدد دیگر که هر یک به جنبه‌های مختلف ادبیات علمی‌تخیلی می‌پردازند که مطالعه آن در حالی که لذت‌بخش خواهد بود، از منظر پژوهشی کاری شاخص، ارزنده و بسیار سرپا است. کتاب «پژوهشی در ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی» در دو جلد و از سوی نشر باژ منتشر شده و حوزه پژوهش هنر بویژه پژوهش ادبی ایران را یک قدم به پیش برده است. همان‌طور که در ابتدای مطلب اشاره کردم مطالعه در حوزه جنبی رمان و ادبیات جلوه‌هایی دقیق‌تر و کامل‌تر از چگونگی شکل‌گیری ایده‌ها و داستان‌ها و آثار را برای مخاطبان روشن کرده و آنها با علم بیشتر و شناخت دقیق‌تر به انتخاب و مطالعه و بررسی آثار موردعلاقه خود می‌پردازند. مخاطبان ادبیات علمی‌تخیلی قطعا با مطالعه کتاب «پژوهشی در ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی» اثر محمد قصاع با جهانی بزرگ‌تر و وسیع‌تر از آنچه از ژانر محبوب خود تصور می‌کردند مواجه خواهند شد و شگفت‌زده می‌شوند. البته مطالعه این کتاب نه فقط برای مخاطبان و علاقه‌مندان بلکه برای کارشناسان،‌ استادان و صاحبان فن هم همین اثر را دارد. همان‌گونه که برای من به عنوان نویسنده در حوزه ادبیات علمی‌تخیلی همین تجربه شگفت را ایجاد کرد.

کتاب «پژوهشی در ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی» به طور فشرده به معرفی و بررسی خرده فرهنگ و اندیشه علمی‌تخیلی می‌پردازد. شامل: تحلیل و نقد تعاریف علمی‌تخیلی، تاریخ تفضیلی و تاریخ تحلیلی ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی، تاریخ مختصر سینمای علمی‌تخیلی و فهرست فیلم‌های سینمایی و تلویزیون برتر، بررسی مختصر ظهور و رشد نقاشی، گرافیک و هنرهای علمی‌تخیلی، تأثیرات فرهنگی، علمی و اجتماعی علمی‌تخیلی، ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی در ایران، درون‌مایه‌ها، موضوعات داستانی و شاخه‌ها و زیرشاخه‌های علمی‌تخیلی، معرفی جوایز، انجمن‌های ادبی و سینمایی و... .