چاپ یک‌منبع جدید پنج‌جلدی درباره جنگ تحمیلی و دفاع مقدس

به گزارش خبرنگار مهر، مجموعه جدید و پنج‌جلدی «سیری در جنگ ایران و عراق» نوشته محمد درودیان از جمله مجموعه‌های تحقیقاتی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس درباره جنگ هشت ساله ایران و عراق است که در آن وقایع سیاسی و نظامی جنگ از زمینه سازی و آغاز تهاجم عراق به سرزمین ایران اسلامی تا قبول قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت و برقراری آتش بس و همچنین پیامدهای آن از جمله تجاوز عراق به کویت و اشغال این کشور و پذیرش قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر از جانب دولت عراق، به طور نسبتاً مشروح مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و از سال ۱۳۷۲ مورد بررسی قرار گرفته و منتشر شده است.

عنوان‌های این مجموعه پنج جلدی به شرح زیر است:

جلد اول این مجموعه «خونین شهر تا خرمشهر» شامل سه فصل است. در فصل اول با عنوان «از اشغال تا آزادسازی» ابتدا به زمینه‌های شکل گیری تهاجم سراسری عراق و سپس چگونگی اشغال خرمشهر بررسی شده است. بررسی علل توقف دشمن مبحث دوم است که پس از آن، وضعیت سیاسی نظامی کشور در مقطع پر التهاب دوران اشغال، تحلیل و بررسی می‌شود.

مبحث بعدی که به چگونگی روند آزاد سازی منابع اشغال شده اختصاص یافته، مروری بر چند عملیات سپاه اسلام دارد. آخرین قسمت این فصل با عنوان «پس از فتح المبین» حاوی مسائلی درباره موقعیت ضد انقلاب داخلی و دشمن خارجی در برابر توانایی‌های نیروهای خودی در فاصله زمانی بین دو عملیات فتح المبین و بیت المقدس است.

در این کتاب ضمن اینکه به بررسی جنگ در دو دوره اشغال و آزادسازی خرمشهر پرداخته می‌شود، مسئله خرمشهر یک مسئله محوری است؛ به این ترتیب که فصل اول کتاب خواننده را از آغاز جنگ تا آستانه عملیات خرمشهر همراهی می‌کند و او را در آستانه عملیات فتح خرمشهر تا حد مطلوبی در جریان وقایع جنگ و تحولات اردوی خودی قرار می‌دهد؛ تحولاتی که ضعف‌های منجر به سقوط خرمشهر را به قوت‌های منجر به باز پس گیری آن تبدیل کرده است.

فصل سوم هم حاوی آثار و بازتاب‌های فتح خرمشهر است. محور بودن مسئله خرمشهر در کتابی که قرار است دوره زمانی به نسبت طولانی و پر حادثه‌ای از جنگ در مجموعه‌ای فشرده ارائه شود، امری اجتناب ناپذیر است، زیرا خرمشهر تا پایان دوره اشغال، چه در دید دشمن و چه در نظر خودی؛، مهم‌ترین مسئله جنگ بوده است. در نهایت، کتاب در جایی به پایان می‌رسد که «کتاب خرمشهر تا فاو» شروع می‌شود؛ کتابی که پیامدهای پیروزی خرمشهر را به انتقال جنگ به خاک عراق (عملیات رمضان) متصل کرده است.

جلد دوم این مجموعه «خرمشهر تا فاو» در دو فصل تنظیم شده است. در فصل اول با عنوان «نگاهی اجمالی به جنگ از بیت المقدس تا بدر» ابعاد و زوایای جنگ از آزادی خرمشهر تا پیش از عملیات والفجر ۸( خرداد ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۴) به صورت اجمالی در هشت مبحث بررسی شده است. نقطه قوت‌ها و ضعف‌های نیروهای خودی و دشمن، دستاوردهای نظامی سیاسی و همچنین چگونگی ارتقای نیروهای خودی در زمینه‌های سازماندهی و تاکتیک در طول این دوران را از روند مربوط می‌توان دریافت. این مباحث عبارتند از:

۱. فتح خرمشهر: سرآغاز مرحله جدیدی در جنگ

۲. عملیات رمضان: وررود به خاک عراق

۳. عملیات محدود: کسب توان و گرفتن زمان و ابتکار عمل از دشمن (عملیات‌های مسلم بن عقیل و محرم)

۴. عملیات‌های والفجر مقدماتی و والفجر۱

۵. توجه مجدد به عملیات محدود و گسترش جنگ در سراسر مرز (عملیات‌های والفجر ۲و ۳ و ۴

۶. عملیات خیبر: اتخاذ تاکتیک ویژه برای دستیابی به ابتکار عمل

۷. عملیات بدر: بازگشت مجدد به هور

۸. پس از عملیات بدر: گسترش جنگ شهرها و اجرای سلسله عملیات‌های محدود (قدس ۱ تا ۵ و عاشورا ۴)

فصل دوم از جلد دوم این مجموعه به عملیات بزرگ و سرنوشت ساز والفجر ۸( پیروزی فاو) اختصاص دارد. این فصل شامل مباحث زیر است:

۱. بررسی وضعیت اجمالی دشمن: این مبحث در واقع مقدمه‌ای بر عملیات فاو است و اوضاع و اقدام‌های دشمن پیش از این عملیات را بررسی کرده است.

۲. ضرورت اجرای عملیات بزرگ و ویزگی های منطقه عملیاتی فاو: در این مبحث عوامل انتخاب و مشخصه‌های طبیعی منطقه عملیاتی بررسی می‌شود و سپس درباره مزایای منطقه و ویژگی‌های مثبت عملیات، مانع‌ها و محدودیت‌های منطقه‌ای و نظامی، تدبیرهای اتخاذ شده برای استفاده از مزایا و رفع معایب مذکور و طراحی مانور عملیات بحث می‌شود. همچنین پس از ذکر مسائلی چون چگونگی شناسایی و جمع آوری اطلاعات از دشمن، به شرح عملیات پرداخته و در آخر نتایج به دست آمده ارائه شده است.

۳. فاو از حضور تا تثبیت: در این مبحث ابتدا تلاش‌ها و اقدام‌های دشمن برای باز پس گیری فاو و اقدام‌های نیروهای خودی برای تثبیت منطقه و سپس نتیجه‌ها و دستاوردهای نهایی عملیات بررسی شد هاست.

۴. راهبرد دفاع متحرک عراق: این مبحث به مثابه واکنشی در قبال عملیات پیروز والفجر ۸ و سرانجام آن مطرح و به تعرض‌های زمینی متعدد دشمن و فرجام آن پرداخته شده است.

در نهایت با گزارش آزادی مجدد مهران به مثابه نقطه پایانی تحرک‌های زمینی چندماهه دشمن، این مبحث و همچنین کتاب به پایان می‌رسد.

جلد سوم این مجموعه «فاو تا شلمچه» در واقع بیانگر آخرین موفقیت‌های سپاه پاسداران در جنوب است که سبب تغییر منطقه عملیاتی از جنوب به غرب شد؛ کتابی که در آن اوج تأثیرگذاری های جنگ بر روند تحولات سیاسی هم بررسی شده است.

با آغاز هجوم سراسری عراق و سرازیر شدن ارتش بعث به سوی مرزهای ایران، تنها نیروهایی که توانستند در مقابل این هجوم گسترده ایستادگی کنند، نیروهای سپاه در منطقه مرزی بودند که با نیروهای سپاه در سراسر کشور و همچنین نیروهای مردمی تقویت و پشتیبانی می‌شدند. بدین ترتیب اولین مقاومت‌های مردمی با سازماندهی سپاه در مقابل ارتش بعث صورت گرفت و در این مقاومت‌ها، نیروی هوایی و برخی یگان‌های زمینی ارتش به همراه ژاندارمری هم ایفای نقش کردند.

با رشد و شکوفایی نیروهای سپاه در درگیری‌های متعدد با یگان‌های ارتش عراق و حذف جریان لیبرالیسم و عناصر وابسته به آن از ارتش جمهوری اسلامی، این شکوفایی با سرعت بیشتری ادامه یافت و اوج تبلور آن در چهار عملیات ثامن الائمه (ع)، طریق القدس، فتح المبین و بیت المقدس به نمایش درآمد و ارتش متجاوز از خاک میهن اسلامی بیرون رانده شد. در این دوران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که جلودار و پیش برنده ماشین نظامی ایران بود با همراهی دلاورمردان ارتش موفق به اجرای راهبرد آزادسازی سرزمین‌های اشغال شده شد و خود را آماده کرد تا مرحله دوم راهبرد نظامی جمهوری اسلامی ایران را در قالب تعقیب و تنبیه متجاوز اجرا کند.

طرح ریزی و اجرای چهار عملیات بزرگ رمضان، والفجر مقدماتی، خیبر و بدر و همچنین چندین عملیات محدود که عمدتاً در منطقه جنوب اجرا شد، بخش‌های مؤثری از این راهبرد محسوب می‌شد. با اجرای عملیات بدر و بروز مشکل‌هایی در روش اجرا و هدایت نیروها، شکل جدیدی از سازماندهی اجرا شد و از سال ۱۳۶۴ ارتش و سپاه هر یک به صورت مستقل و جداگانه اقدام به طراحی و اجرای عملیات کردند.

افزون بر این فرمان امام خمینی (ره) به سپاه پاسداران مبنی بر تشکیل سه نیروی زمینی، دریایی و هوایی که از آینده نگری و ژرف بینی ایشان حکایت می‌کرد، گام مؤثر دیگری بود که در سال ۱۳۶۴ برداشته شد و تأثیر عمیقی بر موفقیت سپاه در تصرف فاو داشت.

تلاش آمریکا برای گشودن باب مذاکره با ایران و هدایت ماجرا به دست مسئولان جمهوری اسلامی به مسیری که در آن موفقیت چشمگیری نصیب انقلاب و سپاه شد و برای سیاستمداران آمریکا سستی و سرشکستگی به بار آورد، از دیگر برکت‌های سیاسی و نظامی این دوران از جنگ است.

جلد چهارم این مجموعه «شلمچه تا حلبچه» بر پایه واقعیت‌ها و رخدادهای سیاسی و نظامی جنگ در این مقطع، در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول با عنوان «نگاهی به جنگ در سال ۱۳۶۵» به بررسی کلی تحولات جنگ در سال ۱۳۶۵ و تأثیر آن بر اتخاذ رهیافت‌های جدید ایران و عراق همراه با تشریح مواضع آمریکا و شوروی اختصاص یافته است. اصولاً توضیح‌های این فصل زمینه‌ها و بسترهای اصلی شکل گیری تحولات جنگ در سال ۱۳۶۶ را ترسیم می‌کند.

زمینه‌های گسترش بحران در خلیج فارس با تشدید حمله‌های عراق به پایانه‌های نفتی و نفتکش‌های ایران و مقابله به مثل جمهوری اسلامی موضوع فصل دوم کتاب است که با عنوان «گسترش جنگ در خلیج فارس» تنظیم شده است.

عراق با تکیه بر برتری هوایی و با بهره برداری از فضای به شدت متشنج حاکم بر روابط آمریکا ایران، تهاجم‌های خود را با هدف بین المللی کردن جنگ، گسترش داد و واکنش ایران در برابر اقدام‌های عراق، به درخواست کویت از آمریکا برای اسکورت نفتکش‌های کویتی انجامید.

نگرانی‌های آمریکا از پیامدهای پذیرش درخواست کویت و بحث‌های مناقشه آمیزی که میان کنگره و دولت آمریکا درگرفت، سبب شد آمریکا در مرحله نخست از پذیرش این درخواست خودداری کند، اما طرح این پیشنهاد به اتحاد شوروی و موافقت روس‌ها با هم سرانجام پرچم خود را بر نفتکش‌های کویت به اهتزاز درآورد.

«پایان جنگ» که جلد پنجم از مجموعه سیری در جنگ ایران و عراق است به بررسی شرایط و عوامل مؤثر بر نحوه پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ اختصاص یافته و در چهار فصل تنظیم شده است که عبارتند از؛

فصل اول: زمینه‌های تغییر در موازنه جنگ

فصل دوم: آغاز تحولات و تغییر در موازنه جنگ

فصل سوم: تلاش ایران برای مهار حمله‌های عراق

فصل چهارم: از اغاز مذاکرات صلح تا موافقت مجدد عراق با قراداد ۱۹۷۵ الجزایر

در فصل اول برای تشریح زمینه‌های تغییر در موازنه سیاسی نظامی جنگ سه بحث اساسی دنبال شده است؛ نخست، تجزیه و تحلیل تغییر راهبرد عراق از پدافند به آفند با کمک مستشاری روس‌ها، بر پایه این فرض که سرنوشت جنگ فقط بر روی زمین و با برتری نظامی عراق حاصل خواهد شد؛ سپس با تاکید بر آمار و ارقام، مسئله انباشت سلاح و تجهیزات با افزایش تولید و خرید سلاح با هزینه و سرمایه گذاری نزدیک به ۲۰ میلیارد دلاری عراق در سال‌های پایانی جنگ توضیح داده شده و در پایان به گسترش سازمان رزم عراق با فراخوانی که سبب شد عراقی که در سال ۱۳۵۹ با ۱۲ لشکر در قالب سه سپاه به ایران حمله کرد، در سال ۱۳۶۶ با بیش از ۵۰ لشکر در قالب نه سپاه به توان بسیار زیادتری برای باز پس گیری مناطق تصرف شده دست یابد.