علی حاتمی کلیددار فرهنگ ایران در حوزه سینما بود

سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): شاید نوجوانان امروز به دلیل پیشرفت در امکانات فیلم‌سازی و تنوع در ژانرها بیشتر علاقه‌مند به دیدن سینمای جدید باشند که پر از ماجرا و هیجان است تا سینمای قدیم که متمرکز بر محتوا بود و درون‌مایه؛ اما باز هم نمی‌توان حکم کلی داد و چه بهتر که به جای قضاوت سلیقه سینمایی آنها، دوباره و چندباره و هر بار به بهانه‌ای، حرفی از سینمای محتوایی بزنیم بویژه سینمای ایران: مثل سینمای علی حاتمی.

۲۳ مرداد، زادروز او، بهانه‌ای است که از سینمای حاتمی برای نوجوانان امروز بگوییم؛ سینمایی که در آن علاوه‌بر رعایت استانداردهای فیلم‌سازی، کلام بود، نگاه بود، سوژه و کنش و واکنش انسانی بود و بنا به گفته پرویز امینی، نویسنده کتاب «من علی حاتمی هستم؛ شاعر سینما»، سینمایی که در آن «مادر» بود!

زادروز علی حاتمی ما را بر آن داشت در این مطلب به کتابی بپردازیم که از کودکی این سینماگر بزرگ برای نوجوانان امروز می‌گوید. این اثر از مجموعه «کودکی نامداران» است که به تازگی به نویسندگی پرویز امینی و به کوشش انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شده است.

به مناسبت زادروز خالق «مادر» با پرویز امینی، نویسنده کتاب «من علی حاتمی هستم؛ شاعر سینما» درباره نگارش این اثر و ویژگی‌های فیلم‌سازی زنده‌یاد علی حاتمی و جذابیت آن برای نوجوانان امروز صحبت کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

- چه شد که به سراغ نوشتن زندگی‌نامه «علی حاتمی» رفتید؟ چه چیزهایی در شخصیت او توجه شما را به خودش جلب کرد تا درباره‌اش بنویسید؟
در کانون پرورش فکری پروژه بزرگی را با عنوان «کودکی نامداران در یکصد سال اخیر ایران» شروع کردیم. این مجموعه درباره شخصیت‌های مهم کشور در یکصد سال اخیر است؛ به عنوان مثال یکی از این شخصیت‌ها پروین اعتصامی است، دیگری مصطفی چمران، جلال آل‌احمد و... . برای نوشتن این مجموعه حدود ۲۰۰ نفر مدنظرمان بود. در فاز اول این پروژه، نگارش یک فراز از کودکی علی حاتمی هم جزو فهرست بود.

نوشتن درباره علی حاتمی برایمان خیلی اهمیت داشت؛ چرا که سینمای فرهنگی و تاریخ سینمای ایران مدیون علی حاتمی است. ما باید همیشه قدر او را بدانیم. علی حاتمی تنها یک فیلم‌ساز نبود؛ بلکه او کلیددار فرهنگ ایران در حوزه سینما بود. نمایش فرهنگ زیبای ایرانی را مدیون او هستیم. علی حاتمی، هنرمندی بود برای دوباره‌ساختن فرهنگ انسانی و دوست‌داشتنی ایران‌زمین. خوشحالم که توانستیم این مجموعه را پیگیری کنیم و نوشتن این مجموعه برایم یک افتخار است.

یکی از ویژگی‌های شخصیتی علی حاتمی، این بود که او اولین کارگردانی بود که قبل از همه، فیلم‌هایش را با «بسم‌الله الرحمن الرحیم» شروع می‌کرد و در حال حاضر این عمل ثبت‌شده اوست. این جنبه از شخصیت علی حاتمی چنان برایم برجسته بود که حتی در انتهای کتاب، دست‌نوشته خود او را نوشتم که گفته بود: «... تعلق خاطر من به گذشته باعث شده که بیشتر درباره‌ی مسایل گذشته فیلم بسازم. من بیشتر به مسایلی می‌پردازم که شناختی از آن داشته باشم... من اولین کارگردان ایرانی بودم که قبل از همه فیلمم را با بسم‌الله الرحمن الرحیم شروع کردم و در تمام فیلم‌هایم جلوه‌هایی از اعتقادات مذهبی خودم حضور یافت...».

- چقدر زمان صرف مطالعه و تحقیق این کتاب کردید؟
از سال ۱۳۹۳ روی مجموعه «کودکی نامداران» کار کردم که در حال حاضر ۱۰ عنوان از این مجموعه چاپ شده و مابقی آثار در دست اقدام است؛ اما برای نگارش کتاب «من علی حاتمی هستم؛ شاعر سینما» نیز خیلی زمان صرف کردم.

- تصویرسازی این کتاب را مهدی آقاجانی انجام داده است؛ آیا او توانسته نیازهای شما را در بحث تصویرسازی کتاب برطرف کند؟
خوشبختانه مهدی آقاجانی آنچه را که دوست داشتم و آن‌چیزی را که مدنظرم بود، به‌خوبی به تصویر کشید. برای مثال آقاجانی در همان شروع کتاب، کُرسی سنتی مادربزرگ را به زیبایی ترسیم کرده است.

- برای معرفی مجموعه «کودکی نامداران» چرا درباره کودکی و نوجوانی آنها نوشتید و به سراغ بزرگسالی آنها نرفتید؟
هدف ما در این حوزه کاری، این بود که یک فراز مهمی از کودکی این بزرگان ایران را به قلم بکشیم؛ چون اثری نداشتیم که درباره کودکی این نامداران به تصویر کشیده شده یا به نگارش درآمده باشد. مجموعه «کودکی نامداران» اولین کار در حوزه کودک و نوجوان است که می‌آید قصه کودکی این بزرگان را مطرح می‌کند. این خیلی بد است که به عنوان مثال وقتی از کودک کلاس پنجم می‌پرسیم «پروین اعتصامی کیست؟» نمی‌شناسد! یعنی وقتی که ما در مدارس نمی‌توانیم شخصیت‌های بزرگ کشور را به بچه‌ها بشناسانیم، چرا نباید وارد این حوزه شویم؟ من از کانون بسیار سپاس‌گزارم؛ چون با این کار قفل این قضیه را شکانده است و نشان داد که ما برای بزرگان کشورمان اهمیت قائل هستیم.

کودکان ما با شناخت این بزرگان، به سمتی می‌روند که الگوبرداری و الگوسازی انجام دهند. الگوبرداری و الگوسازی دو بحث جداست که متأسفانه این دو بحث را اصلا در حوزه آموزشی ایران نداریم. کودکان ما ابتدا باید الگوهای بزرگ‌شان را ببینند؛ وقتی که ببینند، شروع به الگوسازی می‌کنند. ما باید این قفل بد را که بچه‌ها دارند از مسیر فرهنگ ایران خارج می‌شوند، بشکنیم. من وظیفه خودم دانستم که باید این قفل را بشکنم و شکستم. این برایم خیلی ارزشمند بود که توانستم با یک نثر روان، دِینم را به زبان زیبای فارسی اَدا کنم.
- از نگاه شما کدام ویژگی در شخصیت علی حاتمی برای نوجوان امروز جذاب است؟
خاطراتی که علی حاتمی از کودکی خودش می‌گوید و من هم از عمد این خاطرات را مطرح کردم، برای نوجوانان امروز جذاب است. یکی از نکته‌های جالب دیگر در شخصیت او این بود که علی حاتمی در چاپخانه پدرش کار می‌کرد و کتاب‌های زیادی دم‌دستش بوده و با کتاب بزرگ شده بود.

علی حاتمی خیلی از مادربزرگش صحبت کرده است. حاتمی بسیار تحت‌تأثیر مادربزرگش بود و این مادربزرگ او بود که علی حاتمی را به سمت سینما کشاند؛ نه اینکه بگویم مادربزرگش به او گفت «برو سینما کار کن.» نه! ذهنیت، نگاه و خاطرات او از دوران کودکی‌اش در خیابان مختاری، بعد از شاپور، کوچه اردیبهشت در آن شب‌های زمستانی که همه دور کُرسی جمع می‌شدند، باعث شد که علی کوچک، «علی حاتمی سینمای بزرگ ایران» شود.

من سینمای ایران را سینمای بزرگی می‌بینم؛ هرچند در این یک دهه اخیر ما آن سینما را نمی‌بینیم؛ چون متأسفانه دیگر سینمای سنتی ایران نیست؛ اما سینمای علی حاتمی و بعضی از سینماگران بزرگ ایران، یادآور فرهنگ ایران است. به صورت کلی علی حاتمی خیلی تحت‌تأثیر مادربزرگ و بعد پدرش بوده است. با خواندن این کتاب به ارتباط عمیق بین او با مادربزرگ و پدرش پی می‌بریم؛ مسئله‌ای که امروزه کم‌رنگ شده است.

- آیا این کتاب را صرفا به عنوان مقدمه‌ای برای شناخت شخصیت علی حاتمی نوشتید؟ چرا حجم کتاب کم است؟
حجم کتاب کم است چون حوزه کتاب برای رده سنی کودک و نوجوان است. نکته بعدی این است که وقتی بچه‌ها پای کتاب می‌نشینند، دوست دارند آن کتاب را تمام کنند. این یک اصل در حوزه روان‌شناسی است که وقتی که یک کودک کتاب را می‌خواند، اگر کتاب سلیس، روان و جذاب باشد، دوست دارد آن را بخواند و تمام کند.

نکته مهم بعدی در این کتاب این است که هدف ما تنها علی حاتمی نبود؛ بلکه هدف‌مان شناخت فرهنگ زیبای سرزمین‌مان است. ما داریم با کمک بزرگان سرزمین‌مان، این فرهنگ را در تک‌تک کتاب‌ها نشان می‌دهیم. علی حاتمی و دیگر شخصیت‌ها بهانه است؛ بهانه‌ای برای نمایش فرهنگ و آن اصالتی است که ما ایرانی‌ها داشتیم و داریم.

- علی حاتمی شخصیتی بود که برای جوانان دهه ۵۰ و ۶۰ فیلم می‌ساخت و فیلم‌هایش برای جوانان آن دوره بسیار جذاب بود. آثار او چه جنبه‌هایی دارد که برای نوجوان امروز هم جذاب باشد؟
با مقایسه اولین اثر و آخرین اثر علی حاتمی می‌توانیم به این نتیجه برسیم که او وابستگی عاطفی بسیار زیادی به فرهنگ ایران داشت. اولین اثرش نمایش‌نامه و ساخت فیلم «حسن کچل» بود و آخرین اثرش «مادر». علی حاتمی با ساخت این آثار نشان داد که مادر برایش ملاک همه فیلم‌هایش است و برایش خیلی مهم است که به مادر احترام گذاشته شود. همچنین یکی دیگر از نکات جالب فیلم‌سازی او، زیبایی کلام بازیگران بود که در حال حاضر در هیچ یک از فیلم‌های امروز سینما، آن زیبایی کلام علی حاتمی را نمی‌بینم.

- آیا اطلاعاتی که جمع کردید باعث می‌شود نوجوانانی هم که علی حاتمی را نمی‌شناسند، او را بشناسند؟ به صورت کلی مخاطب کتاب عام است یا خاص؟
مخاطب این کتاب عام است. در این مجموعه نگاه ما حتی کودک و نوجوان نیست؛ بلکه بزرگسالان هم این کتاب‌ها را خوانده‌اند.

- در بین آثار علی حاتمی کدام اثر را بیشتر دوست دارید؟ چرا؟
من به غیر فیلم «هزار دستان» که یک کار شاخص در سینمای ایران است و فکر هم نمی‌کنم به مانند آن چیزی ببینیم، فیلم «مادر» او را دوست دارم؛ چون علی حاتمی حرف نهایی دلش را با فیلم «مادر» می‌زند.