افق میراث فرهنگی ایران؛ ضعف‌ها و راهبردها

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ میراث فرهنگی ایران طبق طبقه بندی‌های رسمی ملی و بین المللی به دو بخش میراث فرهنگی و میراث طبیعی تقسیم می‌شود که میراث فرهنگی آن نیز شامل میراث ناملموس و ملموس است.

ایران تا کنون در حوزه میراث فرهنگی ملموس که شامل ابنیه و بافت‌ها و اشیای تاریخی و فرهنگی می‌شود، بیش از ۳۴ هزار اثر دارد که از این تعداد ۱۴ هزار بنای تاریخی، ۱۹ هزار محوطه، ۱۱۶ بافت و ۱۹۲ محدوده تاریخی بافت‌های شهری است.

اما در حوزه میراث منقول نیز ۲۴۲۵ شیء ثبت شده دارد و ۷۸ هزار شیء تاریخی و فرهنگی.

بیشترین آثار غیرمنقول ثبت ملی شده ایران در استان فارس قرار گرفته و استان‌های البرز و هرمزگان هم کمترین آثار ثبت شده را دارند. در استان فارس بیش از ۱۶۰۰ بنا و در استان البرز کمتر از ۲۰۰ بنا به ثبت ملی رسیده است.

اما هر کدام از این میراث ثبت ملی شده دارای عرصه‌ها و حرایمهایی هستند که برای هر کدام ضوابطی در نظر گرفته شده است. عرصه این آثار شامل محدوده‌ای تاریخی و فرهنگی می‌شود که به عنوان میراث فرهنگی غیر منقول در فهرست میراث ملی به ثبت می‌رسد و مبنای عمل همه اقدامات حفاظتی و معرفی اثر است.

اما حریم هم محدوده‌ای پیرامون و بلافصل اثر است که به منظور حفاظت و یکپارچگی و موجودیت اثر رسمیت یافته و مشمول ضوابط عمومی و اختصاصی تعیین شده می‌شود. در واقع ضوابط حریم مبنای عمل اقدامات عمرانی، زیربنایی و محیطی در محدوده اثر است.

بیش از هزار میراث طبیعی ثبت شده در ایران

از آنجا که بخشی از میراث فرهنگی کشور به میراث طبیعی اختصاص دارد باید گفت که در این حوزه نیز تا کنون یک هزار و ۱۵۴ اثر از جمله مناظر طبیعی، درختان کهنسال، بقایای دیرین شناختی جانوری و گیاهی و عوارض بی نظیر و کم نظیر جغرافیایی و نمونه‌های ارزشمند گیاهی و رویشگاههای آن ثبت شده‌اند.

نشانه‌هایی که جوامع امروزی از فرهنگ خود به جای می‌گذارد نیز شامل میراث معاصر است

در حوزه میراث فرهنگی ناملموس نیز ایران دارای بیش از سه هزار عنصر است که شامل سنت‌ها و نمودهای شفاهی، هنرهای اجرایی و نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، دانش و رفتارهای مربوط به طبیعت و کیهان و مهارت در هنرهای دستی سنتی می‌شود.

اما غیر از این دو گروه، در کل مساحت ایران میراث صنعتی، معاصر، دیجیتال، میراث زیر آب، مدرن و فرهنگی نیز وجود دارد. بنابراین طبق این دسته بندی می‌توان حتی نشانه‌هایی که جوامع امروزی از فرهنگ خود به جای می‌گذارند تا آیندگان دور را از ویژگی‌های فرهنگی خود آگاه کنند؛ شامل میراث معاصر است.

در این بخش میراث مدرن نیز شامل بناها و مجموعه‌هایی خواهد شد که عماری مدرن دارای ارزش فناوری، ارزش اجتماعی و هنری و زیبایی شناسی دارد.

۲۶ عنصر جهانی ایران

میراث ایران فراتر از کشور است. برخی از این آثار در فهرست‌های جهانی ثبت شده‌اند. چون ایران با اعلام پیوستن به کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو تا کنون توانسته ۲۴ اثر فرهنگی و دو اثر طبیعی را به ثبت جهانی برساند و این بدان معنی است که این میراث نه تنها متعلق به همه مردم ایران بلکه متعلق به همه مردم جهان فارغ از نژاد، مذهب، ملیت خاص است و حتی همه دولت‌ها موظف به حفظ و نگهداری از آن هستند.

درست مانند میراث ناملموس جهانی که ایران با الحاق به کنوانسیون ۲۰۳۳ یونسکو تا کنون ۲۱ عنصر را به ثبت رسانده است. ثبت این تعداد عنصر در فهرست میراث جهانی موجب شده تا جایگاه ایران در میان کشورهای دارای میراث جهانی ملموس با ۲۶ عنصر فرهنگی و طبیعی امسال به جایگاه دهم برسد.

میراث ناملموس جهانی

در حوزه میراث ناملموس نیز ایران پرونده‌های ملی زیادی دارد که آن را به یونسکو به عنوان میراث کشورمان ارائه کرده است مانند ردیف موسیقی ایرانی که در سال ۸۸ ثبت جهانی شد. در سال ۸۹ مهارت سنتی بافت فرش کاشان، مهارت سنتی بافت فرش فارس، هنر آئینی نمایشی تعزیه، آئین‌های پهلوانی و زورخانه ای و موسیقی بخشی‌های خراسان جهانی شد.

در سال ۹۰ پرونده مهارت‌های سنتی دریانوردی با لنج ایرانی و نقالی به عنوان هنر قصه خوانی ایرانی نظر کارشناسان را به خود جلب کرد و در سال ۹۱ نیز آئین قالی شویان مشهد اردهال عنوان جهانی، گرفت.

چوگان بازی سوار بر اسب همراه با موسیقی و روایتگری در سال ۹۶ و مهارت سنتی ساختن و نواختن دو تار در سال ۹۸ و برنامه ملی برای پاسداری از هنر خوشنویسی سنتی نیز در سال ۱۴۰۰ جهانی شدند.

در این میان برای آنکه پس از سال‌ها، یونسکو محدودیت‌هایی برای ثبت‌های جهانی و پرونده‌های ملی اعمال کرد، پرونده‌های ملی با سهمیه اندکی مواجه شدند اما همچنان استقبال از پرونده‌های چند ملیتی زیاد بود.

ایران هم از این فرصت استفاده کرده و به ثبت این نوع پرونده‌ها پرداخت به عنوان مثال در سال گذشته ساختن و نواختن عود، با همکاری ایران و سوریه، یلدا با همکاری افغانستان، سوزن دوزی ترکمن با همکاری ترکمنستان، پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی با همکاری ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، ترکیه و آذربایجان ثبت جهانی شدند.

در سال ۹۹ مراسم زیارت تادئوس مقدس، در همکاری مشترک میان ایران و ارمنستان و هنر نگارگری با همکاری ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان در صدر نشست.

هنر ساخت و نوازندگی با کمانچه به عنوان یک ساز زهی آرشه ای با همکاری ایران و آذربایجان در سال ۹۶ نظر ارزیابان را به خود جلب کرد و در سال ۹۵ هم پخت نان نازک و فرهنگ مشترک؛ لواش با همکاری آذربایجان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان جهانی شد. در سال ۸۹ نیز نوروز با همکاری ۱۲ کشور جهانی شد منتها با مدیریت ایران.

به واقع می‌توان گفت که طی سالهای اخیر تلاش برای نشان دادن وجه جهانی ایران با میراثی که در اختیار دارد، بیشتر شده است. حتی گاهی این تلاش‌ها برای بالا بردن جایگاه آماری آثار جهانی، موجب برخی انتقادها نیز شده است و آن هم متوجه بخش حفاظت است. منتقدان می‌گویند آیا همانقدر که تلاش برای ثبت جهانی است؛ از این آثار هم محافظت خواهد شد؟

ضعف‌ها و تهدیدها

اینها بخشی از سوالاتی است که منتقدان دارند اما وزارت میراث فرهنگی در یک تحلیل وضعیتی از حوزه میراث فرهنگی نقاط قوت و ضعفی را بررسی کرده و برای آنها ده راهکار داده است. نقاط ضعف شامل این موارد است:

ناکارآمدی و عدم تناسب ساختار تشکیلاتی رسمی با تکالیف حوزه معاونت میراث فرهنگی، ضعف در حفاظت و پشتیبانی حقوقی برای پیگیری مخاطرات و تخریب آثار تاریخی، ضعف هماهنگی بین بخشی در درون وزارتخانه، کمبود نیروی انسانی متخصص و ساختارمند نبودن توانمندسازی نیروی انسانی موجود، عدم تناسب ضوابط مالی، بودجه‌ای با نیازهای حوزه میراث فرهنگی.

عوامل تهدید نیز شامل این موارد بوده است که میراث فرهنگی ملی و جهانی را در برمی گیرد:

ضعف در پذیرش مرجعیت حوزه میراث فرهنگی و انجام وظایف قانونی حفاظت توسط سایر دستگاه‌های اجرایی، افزایش تصاعدی جرایم و تبلیغات غیر مجاز علیه میراث فرهنگی در فضای مجازی ارجحیت توسعه بر حفاظت از میراث فرهنگی در سیاست‌های اجرایی کشور و وجود تعارض منافع گروهی، کمبود سطح سواد میراثی، شناخت و باور و اجماع عمومی نسبت به میراث فرهنگی به عنوان رکن توسعه پایدار فرهنگی و اقتصادی، عدم به روز رسانی قوانین با توجه به تغییرات سیاست‌های عمرانی و توسعه‌ای کشور، وجود مقررات مانع جذب نیروی انسانی برای موزه‌های تازه تأسیس و نامشخص بودن وضعیت حرائم.

راهبردهای میراث فرهنگی

ده راهکار وزارت میراث فرهنگی شامل موارد زیر است:

تحقق حکمرانی و جایگاه فرابخشی نهادی، افزایش سواد میراثی جامعه، مرجعیت بخشی به میراث فرهنگی، استانداردسازی و ارتقای زیرساختهای حفاظت و گردشگری، ایجاد صنعت معرفی میراث فرهنگی و گسترش تولید محتوای چند رسانه‌ای، ارتقای جایگاه ایران در مناسبات فرهنگی جهان، بهره گیری از ظرفیت تشکل‌های غیر دولتی، توسعه سرمایه گذاری بخش خصوصی، ایجاد نهضت خوانش، تبیین و روایتگری و بازدید از موزه‌ها و بناها به مثابه کالای فرهنگی اولویت دار در نزد مردم.