حق کودک بر سلامت روان در فضای مجازی

سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- محمدمهدی سیدناصری، نویسنده و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: حق کودک بر سلامت روان در فضای مجازی، به یکی از مسائل مهم حقوقی در حوزه حقوق بین‌الملل تبدیل شده است. این حق، برای کودک بسیار حیاتی است و باید در فضای مجازی نیز حفاظت شود. با توجه به اینکه فضای مجازی در حال گسترش است و کودکان به عنوان بومیان دیجیتال از آن به عنوان یک فضای تعاملی و یادگیری استفاده می‌کنند، حفاظت از حقوق آنها و خطرات موجود در این فضا از جمله آسیب‌های جسمی و روانی به دلیل محتواهای نامناسب و ناخوشایند، تبعیض و آزار آنلاین و بهره‌مندی از فضای مجازی بدون نظارت و کنترل، از اهمیت بالایی برخوردار است.

یادداشت حاضر براساس مجموعه دوجلدی «کودکان و حقوق بشر» نوشته شده است که درباره حقوق فردی و اجتماعی کودکان بر اساس کنوانسیون حقوق کودک نوشته شده و توسط کارشناسان کتابنامه رشد آموزش و پرورش مناسب و مرتبط با برنامه‌های درسی دانش‌آموزان معرفی شده و به یکی از حقوق مهم کودکان یعنی حق بر سلامت آنان با تأکید بر سلامت روان کودکان در فضای مجازی می‌پردازد.

امروزه ابزارهای ارتباطی بر زندگی انسان‌ها سایه افکنده است؛ این وسایل مانند چاقوی دو لبه‌ای است که می‌تواند نقاط مثبت و منفی داشته باشد. یکی از آسیب‌های فضای مجازی در این خصوص آسیب‌پذیر بودن سلامت روانی کودکان است. با توجه به اینکه شبکه‌های اجتماعی، کودکان پرتحرک را از جمع‌های دوستانه خود جدا کرده است، کم‌کم سر و کله افسردگی، اضطراب و کاهش عزت نفس نیز در آنها پیدا می شود. کودکان به دلیل موقعیت سنی خود تمایل بیشتری به تکنولوژی‌های مدرن و فضای مجازی دارند و میزان تأثیرپذیری آنها نیز از پدیده‌های اطراف خود در این سنین بیشتر است و در دوران پساکرونا، موضوع حقِ بر سلامت روان کودکان موضوعی است که ذهن بسیاری از کارشناسان حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و حقوقی را به خود مشغول کرده است.

این روزها گوشی همراه و تبلت وسیله‌ای است که در دستان افراد هر قشر و سنی از جامعه دیده می‌شود. این وسیله ارتباطی با وجود فوایدی مانند سهولت ارتباط ، مضراتی نیز برای سلامت کودکان و نوجوانان دارد؛ حتی گاهی موجب اعتیاد و کند شدن فرایند یادگیری در آنها می‌شود. روشن است که محیط دیجیتال (اینترنت) امکانات فراوانی برای کاربرانش فراهم آورده است که دسترسی آزاد، سریع و آسان به اطلاعات و امکان به اشتراک‌گذاری داده‌ها از جمله آنهاست. کودکان نیز بخشی از این کاربران هستند که به‌موجب سن کم و استفاده زیادشان از اینترنت آنان را بومیان دیجیتال نامیده‌اند.

سلامت کودکان به عنوان غنی‌ترین سرمایه اجتماعی عصر حاضر، امری بسیار مهم تلقی می‌شود. حق بر سلامت به عنوان یکی از حق‌های بشری، ابعاد مختلفی دارد که سلامت روان به معنای بهره‌مندی از خصوصیات مثبت شخصیتی‌رفتاری و فقدان مشکلات روحی و روانی، از جمله آن است. کلمه‌ حق در لغت در مفاهیم مختلفی به کار رفته مانند ضد باطل و در اصطلاح حقوقی، اقتداری است که قانون به افراد می‌دهد تا عملی را انجام دهند. حق بر سلامت یکی از حقوق ذاتی بشر است. جامعه بین‌المللی در چندین سند، به این حق پرداخته است؛ ماده ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر به حق برخورداری از سطح معیشت کافی برای سلامت و رفاه اشاره و جنبه الزام‌آوری بدان بخشیده است. همچنین ماده ۱۲‌‌ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی از حق برخورداری از بالاترین استانداردهای قابل دستیابی سلامت فیزیکی و روانی یاد کرده و تحقق آن را برعهده دولت‌ها گذاشته است. علاوه‌بر این، دو سند ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد، ماده ۵ کنوانسیون منع تبعیض نژادی، مواد ۱۱ و ۱۲ کنوانسیون منع تبعیض علیه زنان در سطح جهانی و ماده ۱۱ منشور اجتماعی اروپایی، ماده ۱۶ منشور حقوق بشر و مردمان آفریقا، ماده ۱۰ پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق بشر امریکا در زمینه حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، دیگر اسناد الزام‌آور حقوقی در سطح منطقه‌ای به‌شمار می‌آیند.

همیشه ایجاد محدودیت سبب ایجاد حساسیت بیشتر می‌شود

برای روشن‌شدن چهارچوب کلی این حق، ضروری است به محتوای «سلامت» پرداخته شود. سازمان جهانی بهداشت، سلامت را چنین تعریف می‌کند: «حالتی است که افراد در آن از رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی برخوردار باشند، زندگی مولد از نظر اقتصادی و باروری و زندگی با نشاطی داشته باشند.».
با دقت بیشتر در این تعریف می‌توان دریافت که سلامتی تنها به معنی نبود بیماری نیست و درواقع حق بر سلامت فقط به معنای دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و ایجاد بیمارستان و تجهیزات پزشکی نیست؛ بلکه یک حق گسترده است و لازمه‌ رسیدن به آن نیازمند تحقق همه‌ حق‌های بشری است. کودک در این نوشتار به استناد بیشتر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است.

حق بر سلامت روان از اصلی‌ترین مؤلفه‌های حق بر سلامت و از مهم‌ترین مصادیق حقوق کودکان است. عوامل مختلفی در تهدید یا تحقق این حق کودکان مؤثرند که فضای مجازی (اینترنت) یکی از آنها است. فضای مجازی از آن جهت حائز اهمیت است که امروزه کودکان مدت زیادی از زمان خود را در آن محیط سپری می‌کنند و این امر در حالی روی می‌دهد که بخش درخور توجهی از این فضا، نه‌تنها تناسبی با وضعیت خاص سنی و روحی‌روانی کودکان ندارد؛ بلکه آثار زیان‌باری نیز بر روح و روان آنها بر جای می‌گذارد. حق بر سلامت، حق بر آموزش، حق بر امنیت شخصی و حق بر تفریح و سرگرمی، حقوق ملازم با رشد و تعالی کودکان است و امروزه به شدت با محیط دیجیتال مرتبط است.

فضای مجازی امروزه به عنوان یک حق و نیز ابزار تحقق سایر حقوق از جمله آزادی بیان و مشارکت و آموزش مورد شناسایی و حمایت قرار گرفته است. حال نباید به جز نقش دولت‌ها و نظام‌های حقوقی در تدوین قواعد و هنجارهایی برای صیانت از حق بر سلامت کودکان در فضای مجازی از نقش والدین و نهاد خانواده و متولیان و نهادهای فرهنگی چشم پوشید. عده‌ای برای جلوگیری از آسیب‌های فضای مجازی منع استفاده از فضای مجازی را توصیه می‌کنند؛ اما به اعتقاد روان‌شناسان این اشتباه‌ترین روش ممکن است؛ زیرا می‌تواند به عاملی تحریک‌کننده در گرایش بیشتر فرزندان به استفاده از اینترنت تبدیل شود. همیشه ایجاد محدودیت سبب ایجاد حساسیت بیشتر می‌شود؛ بنابراین برای کاهش آثار مخرب فضای مجازی بر سلامت روان کودکان باید نحوه‌ استفاده درست از این ابزار را به آنان آموزش دهیم.