ویراستاران به سلامت متن کمک شایانی می‌کنند

سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مرجان ظریفی، نویسنده ادبیات کودک و نوجوان و مربی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است. نویسنده کتاب «چتری برای هانیه» در این شماره از پرونده «زبان در کتاب کودک» نکات درخور توجهی را درباره رعایت زبان سالم در آثار کودکان بیان کرده است که این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

- زبان کتاب کودک چقدر و چرا مهم است؟
هر متن تأثیرگذاری، در هر رده سنی باید به ویژگی‌های مخاطب خود توجه کند. زبان و لحن از عناصر مهم داستان‌نویسی است و لازمه یک اثر مطلوب، سلامت متن است. هر نویسنده‌ای می‌خواهد خواننده‌ها با داستانش ارتباط بگیرند و از خوانش متن کتاب لذت ببرند. اگر نویسنده زبان مناسب را پیدا نکند، این ارتباط ضعیف خواهد شد. هر کودک در هر رده سنی دایره لغات خاصی را فرا گرفته است. مثلا کودک کلاس دوم از گنجینه لغات کمتری نسبت به کودک کلاس چهارمی برخوردار است. پس نویسنده شایسته است به این گنجینه لغات توجه کند و مجاز است ۲۰ درصد از متن نوشتاری خود را با کلمات جدید و درک‌کردنی آراسته کند.

شیوه شناخت دایره لغات در هر سن، کتاب‌های درسی آن گروه مخاطب است. ما با بررسی کتاب‌های درسی آنها متوجه می‌شویم بچه‌ها با چه کلماتی آشنا هستند و می‌توانیم چه محدوده از کلمات را به این گنجینه اضافه کنیم. درست است که بچه‌های کتابخوان دایره لغات گسترده‌تری دارند؛ ولی معیار همیشه حد متوسط است و همان ۲۰ درصد لغات جدید می‌تواند به هر دو گروه کودک (چه کتابخوان حرفه‌ای، چه کتابخوان معمولی) رضایت‌مندی اهدا کند.

- مشخصات زبان سالم در کتاب کودک چیست؟
حتما شعر معروف مولوی را شنیده‌اید؛ «چون که با کودک سروکارم فتاد/ هم زبان کودکان باید گشاد». هر متنی مناسب مطالعه برای کودک نیست و ممکن است کودک را از خواندن کتاب دلزده کند. با توجه به پاسخ پرسش قبل می‌توانیم موارد دیگری نیز اضافه کنیم. مثلا به کارگیری جملات کوتاه و درخور فهم به جای جمله‌های بلند و جایگزینی کلمات ساده به جای کلمات دشوار از مواردی است که زبان داستان را مطلوب می‌کند. درخصوص شکسته‌نویسی هم لازم است به گروه سنی مخاطب توجه کرد. برای بچه‌های گروه سنی کلاس اول تا سوم شکسته‌نویسی حتی در دیالوگ‌ها توصیه نمی‌شود و شایسته است که از شکسته‌نویسی برای این گروه سنی کتابخوان پرهیز کنیم. مورد دیگری که می‌توانم اضافه کنم، استفاده از مفاهیم انتزاعی برای کودکان است که برای کودکان زیر ۹ سال نیز توصیه نمی‌شود و ممکن است در کودک باعث سردرگمی در درک این مفاهیم شود.

- اگر نویسنده یا مترجم به عمد یا غیر عمد زبان ویراستاری را رعایت نکند، آیا ویراستار حق دست‌بردن در متن را دارد؟
این سؤال خیلی تخصصی است و از نظر من بهتر است با ناشر و ویراستاران حرفه‌ای در این‌باره گفت‌گو کرد؛ اما با توجه به فعالیت داستان‌نویسی برای کودکان به جد می‌توانم بگویم ویراستاران به سلامت متن کمک شایانی می‌کنند. ناشران تخصصی کودک اغلب گروه ویراستاری فعالی دارند و سرویراستار به متون تألیف و ترجمه، بسیار بادقت توجه می‌کند. ویراستار علاوه بر رعایت نکات سجاوندی و ترکیب‌بندی جملات، به صحت و سقم محتوای متن نیز ورود می‌کند و از چاپ مطالب غیرعلمی یا نادرست جلوگیری می‌کند. وقتی ناشر متنی را به ویراستار می‌سپارد، قطعا او تمام تلاش خود را برای سلامت متن انجام می‌دهد. گاهی اوقات نویسنده تمایل ندارد متنی را که به ناشر سپرده، دستکاری شود. نویسنده در همان بدو ارسال اثر، این مورد را با ناشر بازگو می‌کند و این توافق حتما به شکلی بین نویسنده و ناشر برقرار می‌شود.

با توجه به اینکه اغلب موقع نوشتن چیزی از نگاه نویسنده پنهان می‌ماند، از نظر من بهتر است که اعمال کار یک ویراستار حرفه‌ای را بپذیریم؛ چون در هر حال ناشر پیش از چاپ نهایی کتاب، متن نهایی را برای نویسنده ارسال می‌کند و از او می‌خواهد متن ویراستاری‌شده را به دفعات زیاد و با دقت فراوان مطالعه کند و آخرین نظرات خود را درباره متن برای ناشر ارسال کند.

- ممکن است بچه‌ها لحن متن ویراستاری‌شده و کتابی را دوست نداشته باشند؛ آیا باید به خواسته آنها جلو برویم یا نه؟
نویسنده، ناشر و ویراستار همگی سعی دارند کتابی چاپ کنند که کودک از خواندن آن لذت ببرد؛ اما نوشتن برای کودکان استانداردهایی دارد. مثلا همان‌طور که گفتیم برای بچه‌های کلاس اول تا سوم شکسته‌نویسی توصیه نمی‌شود؛ چون کودک در این سن، خواندن را از کتب درسی فرا می‌گیرد و در کتب درسی برای سال‌های آغازین دبستان، محاوره‌نویسی وجود ندارد و بچه‌ها در خوانش متنی که به شکل محاوره نوشته شده است، دچار مشکل می‌شوند و برایشان توقف‌های کلامی در خواندن ایجاد می‌شود که مطلوب بچه‌ها نیست. اما در شکسته‌نویسی دیالوگ‌ها برای گروه سنی بالاتر مجاز هستیم؛ درخصوص محاوره‌نویسی برای کودکان مطالب بسیاری می‌توان گفت که از حد پاسخ به این سؤال فراتر می‌رود و در جای دیگر می‌شود در این‌باره صحبت کرد.

- آیا به ویراستار تخصصی کتاب کودک نیاز داریم؟ چرا؟
قطعا جواب این سؤال بله است. با توجه به ورود نویسندگان تازه‌کار به ادبیات کودک و نوجوان این نیاز به‌شدت دیده می‌شود. شاید تصور شود نوشتن برای کودکان کار سختی نیست؛ اما وقتی به این عرصه ورود می‌کنیم، با بزرگی دنیای ادبیات کودکان و بایسته‌ها و نبایسته‌هایی روبه‌رو می‌شویم که این نیازمندی را بیشتر می‌بینیم. کم‌کردن یک کلمه اضافه از متن یا افزودن یک کلمه می‌تواند داستانی را از حد متوسط به حد خوب و بهتر برساند. با شناختی که از چند ویراستار کودک و نوجوان دارم، می‌دانم که آنها برای ورود به کار ویراستاری چندین دوره تخصصی را فراگرفته‌اند و ناشران فعال برای چاپ کتاب نیز، به چندین ویراستار نیازمند هستند.

- در مدت تجربه شما آیا روند ویراستاری متون کتاب کودک بهبود داشته است؟ یعنی متن‌ها به سمت اصولی‌شدن پیش می‌روند یا نه؟
ناشران زیادی هستند که کتاب کودک چاپ می‌کنند. در بین این ناشران گروهی به چاپ کتاب‌های زرد می‌پردازند که به بخش تجاری و درآمدزایی توجه بیشتری دارند. قطعا در این بین، ناشرانی وجود دارند که برای کم‌کردن هزینه‌های خود از ویراستاران حرفه‌ای ادبیات کودک استفاده نمی‌کنند؛ اما ناشران معتبر تخصصی کودکان و نوجوانان همواره به روزآمدی لغات توجه دارند. آنها به نیازهای درون‌متنی توجه دارند و به هر روشی به غنای ادبیات کودک می‌افزایند.