کار برای بچه‌های استثنایی به یک گروه متشکل از روان‌شناس، معلم و متخصص هنری نیاز دارد

سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مهدیه مهدویان، دانش‌آموخته دکتری روان‌شناسی و آموزش کودکان استثنایی است. او در حال حاضر بازنشسته سازمان آموزش و پرورش استثنایی (حوزه ستادی) است. با مهدویان درباره نحوه ورودش به مدارس استثنایی و نوع تدوین و آماده‌سازی کتاب برای کودکان با نیازهای ویژه صحبت کرده‌ایم که بخش دوم این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

- آیا درباره خود کودکان استثنایی و مشکلات‌شان در حد مقبولی داستان و شعر تولید شده است؟
متأسفانه در سطح کشور کتابی که برای کودکان استثنایی نوشته شده باشد، خیلی کم است؛ اگر هم کتاب‌هایی در این زمینه باشد، بیشتر ترجمه هستند. کتاب‌هایی که از زبان حیوانات نوشته شده به عنوان مثال در یک داستان ترجمه شده، فیل کوچولو از نظر شنیدن دچار مشکل می‌شود و به دکتر می‌رود و دکتر متخصص شنوایی پس از انجام یک‌سری آزمایشات مخصوص شنوایی، تشخیص می‌دهد که فیل کوچولو برای بهتر شنیدن باید از سمعک استفاده کند. از آنجا که بچه‌ها در سنین کودکی با حیوانات بیشتر مأنوس هستند، ما خیلی از داستان‌ها را از زبان حیوانات برای آنها مطرح می‌کنیم تا غیرمستقیم هدف آموزشی را بیان کرده باشیم.

متأسفانه برای بچه‌های با نیازهای ویژه، تعداد مطلب خاص و درخور توجهی که بگویم طبقه‌بندی شده و مشخص شده باشد، شاید به تعداد انگشتان دست هم نرسد. همان‌طور که پیش‌تر هم گفتم، بیشتر مطالبی که وجود دارد، ترجمه شده است و آنها هم کتاب‌هایی هستند که در موقعیت‌های مختلف می‌توانیم ‌در گروه‌های مختلف از آنها استفاده کنیم. تعداد معدودی کتاب هست که برای بچه‌ها نوشته شده است و موضوعش مشخص‌کردن وضعیت حضور کودک با نیاز ویژه در بین بچه‌های مدرسه است که الان با شرایط فیزیکی، موقعیتی و ویژگی‌های خاصی که این کودک دارد، چگونه می‌تواند در کلاس با بچه‌های دیگر ارتباط برقرار کند.

- وقتی یک کودک استثنایی به عنوان مخاطب، کتابی را با موضوع زندگی خودش می‌خواند، چه واکنشی دارد؟
قطعا وقتی کودک استثنایی یک نمونه مشابه را در داستان مطالعه می‌کند که آن شخص با پشتکار، توجه و کسب دانش‌های ضروری مختص هر مقطع سنی به موفقیت‌هایی رسیده، می‌تواند در جامعه تأثیرگذار باشد. حالا این کودک استثنایی می‌آید این داستان مشابه حال خودش را می‌خواند، می‌تواند از داستان برای خود الگوسازی کند. همچنین ایجاد انگیزه کند؛ درواقع دورنمایی از آینده برای این کودک مشخص می‌شود؛ خصوصا اگر در داستان به صورت غیرمستقیم موفقیت‌ها و کسب درجات بالاتر با تلاش و کوشش مطرح شود. این باعث می‌شود که کودک به خود، خودپنداره قوی‌تری پیدا کند و در این شرایط اعتمادبه‌نفس بالاتری داشته باشد. او از این طریق می‌تواند مواردی را که باعث شده به این موفقیت‌ها برسد برای خودش کشف کند، حل مسئله کند، با مشکلات روزمره خودش مقابله کند و در جهت آینده بیشتر تلاش کند و به موفقیت برسد.

- کودکان استثنایی چقدر به داستان و شعر علاقه دارند؟
بچه‌های آسیب بینایی به دلیل کلام شیوایی که دارند و به‌خاطر اطلاعاتی که از نظر شنیداری می‌توانند از محیط کسب کنند، در سخنوری بسیار توانمند هستند. آنها می‌توانند از طریق کتاب‌های صوتی یا از طریق شنیدن داستان‌خوانی اعضای خانواده، به متن کتاب دسترسی پیدا کنند؛ چون همان‌طور که گفتم ما کتاب‌های داستان بریل‌شده خیلی کم داریم. اگر هم باشد، در مراکز فراگیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است و این کتابخانه‌های فراگیر هستند که یک‌سری کتاب‌ها را به صورت بریل و صوتی تبدیل کرده‌اند؛ اما متأسفانه ما به هر کتابی دسترسی نداریم. در حال حاضر در صفحات مجازی و اینترنت، یک‌سری کلیپ‌هایی هست که کتابخوانی را ترویج کرده‌اند که همین موضوع خودش به بچه‌های آسیب بینایی خیلی کمک می‌کند.

اما متأسفانه در بچه‌های ناشنوا مهم‌ترین موضوع در خصوص درک شعر، به لحاظ آهنگین‌بودن آن است. کودکان ناشنوا نسبت به میزان و سطح افت شنیداری‌شان از شعر و نظم دور می‌شوند. جدای از آهنگین‌بودن شعر، ایهام و استعاره‌های ادبی نیز که در چارچوب مفاهیم انتزاعی نقش پیدا می‌کند درک یک غزل، دوبیتی یا هر کدام از صنایع را برای کودکان ناشنوا دشوار می‌سازد. ما در کتاب‌های درسی بچه‌ها هم بیشتر، شعر را به صورت نثر می‌نویسیم که متأسفانه از حال‌وهوای نظم برخوردار نیستند و خب طبیعتا به خواندن شعر تمایلی نشان نمی‌دهند. مگر کسی باشد که این شعر را برای آنها معنا کند که در این صورت حکم داستان را پیدا می‌کند؛ اما در خصوص داستان، خوشبختانه تا حدودی می‌شود کار کرد، الان هم شرایطی ایجاد شده که بچه‌های ناشنوا را به سمت داستان‌خوانی، کتابخوانی و داستان‌نویسی سوق می‌دهند. درواقع یک موضوعی از کتاب یا بخش‌های مختلف را معنا کردند و کودک با توجه به اینکه متن را می‌خواند، می‌تواند به معنای کلمات پی ببرد و سطح گنجینه لغاتش بالاتر برود و از همه مهم‌تر، کلمات را در جمله‌های دیگر استفاده کند.

گروه‌های کم‌توان ذهنی هم می‌توانند کتاب‌هایی در سطح دانش و آگاهی خودشان بخوانند. کتاب‌های کودکانه‌تر را تا حدودی می‌خوانند؛ منتها باید توجه داشته باشیم که ممکن است مفاهیم اصلی را درک نکنند. بنابراین باید تلاش کرد که آنها بتوانند به معنای آن دسترسی پیدا کنند.

- داستان و شعر چقدر به آموزش و یادگیری کودکان استثنایی کمک می‌کند؟
داستان اگر یک داستانِ کوتاه باشد خیلی کمک می‌کند؛ یعنی یک رمان چندصد صفحه‌ای نباشد و داستانی باشد که به نوعی در چند صفحه به یک مفهوم برسیم و یک نتیجه‌ای از متن دریافت کنیم. درواقع داستان باید به نوعی نگاشته شود که بچه‌ها را در سطحی که هستند با توجه به ویژگی‌هایشان ارتقای دانش بدهد. ما نمی‌خواهیم صرفا یک سری الفاظ را بنویسیم و چند صفحه‌ای از کتاب را پر کنیم و اعلام کنیم که کتاب نوشته‌ایم!

هدف از کتاب این است که آنها را در فضا و محیط اطراف‌شان مشارکت دهیم و در این شرایط باید از مفاهیم و معانی بهتر و ملموس‌تر استفاده کنیم. پیشنهاد می‌کنم به جای اینکه ما کتابی به عنوان داستان برای کودکان، خصوصا برای ناشنوایان بنویسیم، بد نیست از نویسندگانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند بخواهیم کتابی در خصوص ضرب‌المثل‌ها بنویسند؛ چرا که ما ضرب‌المثل‌های بسیاری داریم که متأسفانه گروه ناشنوایان از متن آن خبر ندارند؛ چون معانی و استعاره‌هایی در ضرب‌المثل‌هاست که به غیر از معناشدن، باید توضیح بیشتر برای درک آنها داده شود که بچه‌ها از این درک غافل هستند. لذا اگر به سمت جملات کوتاه، مثل معنی، ترجمه و مفهوم‌سازی ضرب‌المثل‌ها برویم، در سطح دانش و توانایی بچه‌ها کمک مؤثری کرده‌ایم. این ضرب‌المثل‌ها می‌توانند در تمامی گروه‌های استثنایی کمک‌کننده باشند و همچنین برای گروه آسیب بینایی، معانی این ضرب‌المثل در درک بهتر آنها، راهنما باشد.

- چالش‌های تولید کتاب برای کودکان استثنایی چیست؟
قطعا یکی از چالش‌های مهمی که ما در این مبحث داریم این است که فرد نویسنده یا شاعر برای محتوای این کتاب فقط در زمینه ادبیات تبحر خاص دارد و این فرد در زمینه آموزش و بعد روان‌شناسی کودکان استثنایی اطلاعاتی ندارد. به همین خاطر در سطح هنجار و اکثریت جامعه، این متن را با توجه به شرایطی که سطح سنی افراد دارند می‌نویسد؛ اما متأسفانه بخش اقلیت ما که کودکان استثنائی هستند، علی‌رغم اینکه تعدادشان به نسبت جامعه هم‌سن آنها کمتر است، نیازهای بیشتری دارند و می‌بایست توجه خاصی را به این افراد معطوف داشته باشیم. در آینده همین بچه‌ها پدران و مادران و متخصص در حرفه‌‌های خودشان در جامعه می‌شوند؛ پس هرچقدر که آموزش ما، تولیدات‌مان و فعالیتی که داریم انجام می‌دهیم، غنی‌تر باشد، صددرصد برای بچه‌ها مؤثرتر است و مفاهیم و رویکردهای اجتماعی به زندگی را از طریق همین مطالعه به خوبی به‌دست می‌آورند.

- شما به عنوان کسی که سال‌هاست در این حوزه فعالیت دارید، چه پیشنهادی برای تولید داستان و شعر دارید؟
پیشنهاد می‌کنم متخصصان ادبیات فارسی، چه داستان‌نویس و چه شاعر، در کنار تخصصی که دارند، حتما ویژگی‌ها، خصوصیات فردی و حتی تفاوت‌های فردی بچه‌های استثنایی را مطالعه و در کنار زمینه تخصصی خود به آن توجه خاصی داشته باشد. آموزش‌های لازم را شخصا ببینند؛ کلاس‌ها و دوره‌های خاص را بگذرانند و حتی در زمینه زبان اشاره آگاهی کامل را داشته باشند. یک نویسنده یا شاعر وقتی بتواند با زبان اشاره صحبت کند، متوجه می‌شود که چقدر می‌شود الفاظ را با زبان اشاره به‌گونه‌ای دیگر تفهیم کرد؛ پس همان کلام دیداری را می‌توان به‌گونه کلام نوشتاری برای بچه‌ها درآورد و مفهوم‌سازی کرد.

ما به یک گروه که متشکل از یک فرد روان‌شناس، یک معلم کودکان یعنی کسی که آموزش و پرورش را لمس کرده و به‌شخصه به بچه‌های استثنایی آموزش می‌دهد و به اضافه یک متخصص ادبیات فارسی که نویسنده یا شاعر است، نیاز داریم تا با هم در گروه، کاری را انجام دهند. خیلی‌وقت‌ها در تصویرسازی کتاب هم با مشکل روبه‌رو می‌شویم؛ پس لازم است فردی را که از نظر تصویرگری دقیقا می‌تواند نوع تصویری را به نمایش بگذارد که اثربخشی زیادی برای بچه‌ها داشته باشد در این جمع داشته باشیم، یعنی تصویرگر با ویژگی کودکان استثنایی آشنا باشد.

کار برای بچه‌های استثنایی نیاز به یک گروه دارد؛ گروهی که از یک روان‌شناس، معلم و متخصص هنری حالا از نظر موسیقی یا نقاشی و طراحی و صفحه‌آرایی تشکیل شده باشد. یک صفحه‌آرای متخصص در کنار روان‌شناس می‌تواند به نوعی کتاب را صفحه‌آرایی کند که اثر آرامش‌بخشی برای بچه‌ها به وجود بیاورد. امیدوارم که به این مقوله توجه بیشتر شود. متأسفانه سال‌های سال است که در این‌باره صحبت می‌شود؛ ولی باز هم کتاب برای کودکان استثنائی کم است. باید اهداف اصلی پیاده شود تا اینکه در دسترس آنها باشد، کتاب چاپ شود تا راحت استفاده کنند و حتی تبدیل به بریل شود. اگر چاپ بریل برای کودکان آسیب بینایی هزینه‌بر است می‌توانیم کتاب‌هایی را در همه گروه‌های سنی برای آنها به صورت صوتی تبدیل و تولید کنیم.