داستان پر فراز و نشیب چای؛ از امپراطور چین تا محمد میرزای کاشف‌السلطنه!

وقتی صحبت از چای به میان می‌آید، کمتر کسی پیدا می‌شود که همان لحظه دلش نخواهد یک استکان چای لب‌سوز، تازه‌دم و خوشرنگ مقابلش نداشته باشد. چای به‌خصوص در میان ایرانیان نوشیدنی بدون رقیبی است که سال‌هاست یکه‌تاز میدان است و در فصل گرما و سرما همچنان محبوب‌ترین و دل‌انگیزترین نوشیدنی برای رفع عطش است.

به گزارش فرادید، یک استکان چای همیشه بهانه بسیاری از گفتگو‌های دوستانه، دورهمی، درد و دل و راز‌های نگفته است. اما جالب است بدانید که داستان پیدایش چای و رسیدنش به ایران بسیار دل‌انگیز و شنیدنی است که قصد داریم در این مطلب به آن بپردازیم؛ پس در ادامه با ما همراه باشید.

درباره اختراع چای داستان‌ها و افسانه‌های مختلفی در تاریخ وجود دارد؛ اما می‌توان با اطمینان گفت که مورخان منشا پیدایش گیاه چای را کشور‌های آسیایی به‌خصوص چین و هندوستان می‌دانند. مطابق یکی از افسانه‌های چینی در حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، امپراطور چین به نام «شن نونگ» زیر درختی در باغ نشسته بود و فنجان آب جوشی به دست داشت.

در همین لحظه باد می‌وزد و برگی از درخت چای که بالای سرش بود، داخل فنجانش می‌افتد. شن نونگ بعد از خوردن محتوای داخل فنجان به این نوشیدنی علاقه‌مند می‌شود و می‌گوید: این نوشیدنی مانند مایعی است که از همه قسمت‌های بدن عبور می‌کند.

افسانه‌های هندی نیز درباره اختراع چای وجود دارد که کشف گیاه چای را به اهالی هندوستان نسبت می‌دهند. طبق یکی از افسانه‌های هندی شاهزاده «دراما» که موسس مدرسه «آئین ذن» در هند بود، برای یاد گرفتن اصول کامل‌تر این آیین به چین سفر کرد. او در حین مراقبه با خودش عهد بست که به مدت ۹ سال نخوابد و به جای خوابیدن به تفکر و مراقبه بپردازد. سرانجام نتوانست مقاومت کند و روزی پلک‌هایش روی هم قرار گرفتند. او که بسیار از دست خودش عصبانی بود، پلک‌هایش را برید و روی زمین انداخت. بعد از مدتی از جای پلک‌هایش روی زمین، درخت چای رویید و مردم هند معتقد بودند این درخت هدیه‌ای آسمانی برای کسانی بود که اهل مراقبه بودند.

اما از افسانه‌های مربوط به پیدایش چای که بگذریم، تولید چای از برگ درختچه‌های کاملیاسیننسیس در کشور چین از قرن چهارم شروع شد و تا قرن هشتم به رونق رسید. در این زمان مردم چین که در ابتدا چای را به عنوان نوشیدنی دارویی استفاده می‌کردند، کم کم از چای به عنوان یک نوشیدنی نشاط‌آور در طول روز استقبال کردند.

امپراطور وقت چین در آن زمان به صورت کامل بر روند تولید و آماده کردن چای نظارت داشت و قوانین خاصی را برای جمع‌آوری برگ درخت چای وضع کرد. یکی از این قوانین سختگیرانه این بود که زن‌های جوان باید به چیدن برگ‌ها می‌پرداختند و قبل از شروع کار نباید سیر، پیاز و غذا‌های ادویه‌دار می‌خوردند تا مبادا انگشت‌هایشان بو بگیرد و برگ‌های چای را آلوده کند.

سال‌ها بعد یک نویسنده چینی به نام «لویو» اولین کتاب مستند را درباره چای با نام «چاچینگ» نوشت و به این صورت دولت‌های اطراف چین نیز با چای آشنا شدند. ازجمله آن‌ها راهبان بودایی ژاپنی بودند که بعد از سفر به چین گیاه چای را به کشورشان آوردند و مورد استقبال بسیار زیاد مردم ژاپن قرار گرفت. ژاپنی‌ها به قدری به نوشیدن چای علاقه پیدا کردند که اتاق‌های خاصی را برای سرو چای در حیاط خانه‌شان اختصاص دادند و در اواخر قرن پانزدهم مراسم ویژه‌ای را به نام چانویو برای سرو چای پایه‌گذاری کردند. چای ژاپنی در مقایسه با چای چینی مزه شیرین و قوی‌تری داشت.

درباره تاریخچه چای در اروپا باید گفت که پای این نوشیدنی خیلی دیر به این قاره باز شد و آشنایی با آن به اواخر قرن شانزدهم میلادی می‌رسد. هرچند بازرگانان پرتغالی برای اولین بار به نوشیدن چای روی آوردند؛ درنهایت تاجران هلندی در سال ۱۶۰۶ میلادی تجارت بوته چای را از جزیره جاوه در چین آغاز کردند و بعد از آن خیلی زود این نوشیدنی محبوب در اروپا رواج پیدا کرد. اما در میان کشور‌های اروپایی، انگلستان سهم بیشتری را در نوشیدن چای داشت.

بسیاری از ملوانان و تاجران انگلیسی گیاه چای را به عنوان هدیه از آسیا به انگلستان می‌بردند و اولین چای‌خانه‌ها در شهر لندن تاسیس شد. یکی از دلایل رواج زیاد چای در انگلستان مربوط به داستان ازدواج شاهزاده «چارلز دوم» با پرنسس «راگانزا»‌ی پرتغالی است که مشهور است پرنسس به نوشیدن چای علاقه بسیار زیادی داشت و این مسئله موجب شد کم کم درباریان و سایر مردم نیز به نوشیدن چای رغبت پیدا کنند.

اگر بخواهیم درباره ورود چای به ایران صحبت کنیم، زمان دقیق و مشخصی برای آن وجود ندارد. برخی از مورخان معتقدند که ورود چای به ایران به اوایل حکومت صفویان برمی‌گردد و اولین نشانه‌های وجود چای در ایران مربوط به قرن شانزدهم میلادی است. در سفرنامه‌ای که «آدام اولئاریس» نوشته است، به وجود مکان‌هایی شبیه به چایخانه در عصر صفویان اشاره شده است که چای را از کشور چین وارد می‌کردند و ظاهرا در آن زمان نوشیدنی گران قیمتی به شمار می‌رفت.

یکی دیگر از گمانه‌های ورود چای به ایران مربوط به جاده تاریخی ابریشم است که بخشی از مسیر آن از ایران می‌گذشت و کالا‌های تجاری زیادی در این میان رد و بدل می‌شد که یکی از آن‌ها برگ‌های درخت چای بود و اولین بذر چای در سال ۱۸۹۹ میلادی در ایران کشت شد. همچنین در زمان قاجار شخصی به نام محمد میرزا قوانلو معروف به کاشف السلطنه (پدر چای ایران) که سفیر ایران بود، سفری به هندوستان داشت و بعد از آن توانست نهال‌های درخت چای را از هند به شمال ایران بیاورد و به این ترتیب کاشت و پرورش چای ایرانی در گیلان رونق گرفت.

امروزه ایران، چین، ژاپن، روسیه، ترکیه، مراکش و انگلستان سرانه بیشترین مصرف چای دنیا را دارند و بزرگترین تولید کنندگان چای در دنیا به ترتیب کشور چین با تولید بیش از ۲ میلیون کیلو چای در سال، هند، کنیا، سریلانکا با تولید چای مشهور سیلان و کشور ویتنام هستند. روز ۱۵ دسامبر نیز که مطابق با ۲۵ آذر ماه است، با نام روز جهانی چای در دنیا نام‌گذاری شده است. در پایان این مطلب توصیه می‌کنیم حتما یک فنجان چای خوشرنگ و معطر بنوشید!