بوتولیسم چیست: 43 مهمترین علت، علائم، تشخیص و درمان بوتولیسم

بوتولیسم جزء بیماری‌های بسیار نادر است، ولی در عین حال، این بیماری نسبتا جدی و به شدت اورژانسی است، زیرا طبق شواهد و آمار، شمار زیادی به علت این بیماری جان‌شان را از دست داده‌اند – حدود ۵۰ الی ۷۰ درصد. بوتولیسم مانند کزاز، نوعی مسمومیت است. این بیماری توسط باکتری کلوستریدیوم بوتولینوم ایجاد می‌شود. فلج شدگی جدی‌ترین عارضه‌ی سمی است که از این باکتری تولید می‌شود؛ این سم به سلول‌های عصبی حمله می‌کند.

کلوستریدیوم بوتولینوم از راه تشکیل هاگ و تولید سم تکثیر می‌شود. سم این باکتری در دماهای بالا از بین می‌رود؛ به همین علت این بیماری در برخی نواحی یا در برخی آدم‌هایی که به پخت مواد غذایی یا جوشاندن آن‌ها عادت دارند، به ندرت یافت می‌شود. سه نوع اصلی بوتولیسم وجود دارد:

انواع بوتولیسم

۱. بوتولیسم غذایی. این بوتولیسم به علت مصرف غذاهایی ایجاد می‌شود که حاوی سم بوتولیسم هستند.
۲. بوتولیسم زخمی. این نوع بوتولیسم در اثر عفونی شدن زخم‌ها به وسیله‌ی باکتری کلوستریدیوم بوتولینوم ایجاد می‌شود.
۳. بوتولیسم نوزادان. این نوع از بوتولیسم نیز به علت هاگ‌های تولید شده به وسیله‌ی باکتری بوتولینومی ایجاد می‌شود که در روده‌ها رشد، و از خودشان سم منتشر می‌کنند.

تمام انواع بوتولیسم می‌تواند کشنده باشند و وضعیتی اورژانسی ایجاد کنند. بوتولیسم غذایی نوعی از بوتولیسم است که نسبت به سایر انواع آن خطرناک‌تر است، زیرا آدم‌های زیادی ممکن است با مصرف غذاهای آلوده به این بیماری دچار شوند. جهت اجتناب از ابتلا به عفونت بوتولیسم، لازم است تشخیص سریع و اقدامات پیشگیرانه انجام شود؛ عدم آگاهی از این بیماری به افزایش خطر ابتلا به آن منجر خواهد شد. جهت حفظ جان بیماران مبتلا به بوتولیسم لازم است مراقبت‌های شدید درمانی در مورد آن‌ها صورت گیرد. در ادامه، به جهت افزایش توان تشخیص به موقع این بیماری، به علائم آن اشاره می‌کنیم:

علائم بوتولیسم جهت تشخیص زودهنگام

آگاهی از علائم بوتولیسم در مراحل اولیه از اهمیت بالایی برخوردار است. هر ساله حدود ۱۱۰ مورد ابتلا به بوتولیسم در ایالات متحده گزارش می‌شود. حدود ۲۵ درصد از این آمار به بوتولیسم غذایی، ۷۲ درصد به بوتولیسم نوزادان، و مابقی به بوتولیسم زخمی متعلق هستند.

طبق گزارش‌هایی در ایالات متحده، بوتولیسم غذایی معمولا به دلیل مصرف غذاهای کنسروی ایجاد می‌شود. بوتولیسم زخمی به دلیل افزایش مصرف هرویین، به ویژه در کالیفرنیا رخ می‌دهد. تمام انواع بوتولیسم دارای سه علامت عمده هستند:

۱. اختلالات ماهیچه‌ای هنگام صبح

این ناهنجاری‌ها ممکن است در ماهیچه‌ی پلک، ماهیچه‌های جونده‌ی نرم کام / قوس حلقی / زبان کوچک / ماهیچه‌های حنجره و زبان (در مراحل اولیه) رخ دهند. در مراحل پیشرفته، ماهیچه‌های گردن نیز ممکن است تحت تاثیر قرار بگیرند؛ در این شرایط، سر را باید فقط با کمک دست بالا نگه داشت. سپس این وضعیت به دست و پا، و هم‌چنین به ماهیچه‌های میان‌دنده نیز سرایت می‌کند.

علائم این بیماری معمولا هنگام صبح بروز می‌کنند؛ بر اثر این علائم، بیمار احساس می‌کند اختیاری بر حرکات خود ندارد؛ این اختلال با افتادگی پلک (به شکل نیمه باز) شروع می‌شود و بیمار احساس ضعف می‌کند. به مرور زمان بیمار دچار گرفتگی صدا و دشواری در بلع نیز می‌شود.

۲. وضعیت اورژانسی

پیش از آن‌که بیمار دچار فلج شود، معمولا به عفونت مجاری تنفسی فوقانی مبتلا می‌شود. بیماری ممکن است در حد فاصل بروز عفونت و شروع علائم فلج‌ شدن، به مدت چند روز الی چند هفته، احساس بیماری نداشته باشد. بیمار از دو دست و دو پا فلج می‌شود؛ این وضعیت معمولا از بخش خارجی پا آغاز، و به بخش‌های داخلی بازوها، گردن، و صورت گسترش می‌یابد. بروز اختلال در دفع ادرار و مدفوع یکی از نشانه‌های اصلی بوتولیسم در مراحل اولیه‌ی آن است. این فلج شدگی به صورت متقارن در بدن رخ می‌دهد، و باعث شل شدگی و سست شدن بدن می‌شود. وقتی عفونت به شاخه‌ی حسی نخاع می‌رسد، نواحی آسیب‌دیده، غالبا در دست‌ها و پاها، دچار خواب‌رفتگی می‌شوند.

۳. بروز وضعیت گسستگی سیتوآلبومین

بررسی مایع نخاعی مغزی این بیماران حاکی از وجود سطوح بالایی از پروتئین به میزان ۱۰۰۰ میلی‌گرم در ۱۰۰ میلی‌لیتر (حالت نرمال، ۱۵ الی ۴۵ میلی‌گرم در هر ۱۰۰ میلی‌لیتر) است، در حالی‌که تعداد سلول‌ها (سلول‌های لنفوسیت‌ و آگرانولوسیت یا تک‌هسته‌ای) معمولا در وضعیت نرمال (۰ الی ۳ در میلی‌متر مکعب) هستند و از میزان ۵ واحد در میلی‌متر مکعب تجاوز نمی‌کنند. این وضعیت به گسستگی سیتوآلبومین مشهور است و به عنوان یکی از خصوصیت‌ها این سندرم شناخته می‌شود. هنگامی نیز که ماهیچه‌های تنفسی مورد آسیب سم بوتولیسم قرار می‌گیرند، وضعیتی به نام اسیدوز تنفسی رخ می‌دهد. این یک وضعیت اورژانسی است که می‌تواند به کما و سپس حتی به مرگ بیمار منجر شود.

علائم بوتولیسم بر اساس نوع

علاوه بر سه علامت اصلی بیماری بوتولیسم که در بالا گفته شد، هر یک از انواع مختلف این بیماری دارای نشانه‌های متفاوتی هستند؛ این نشانه‌ها از قرار زیر هستند.

علائم بوتولیسم غذایی

بوتولیسم غذایی در اثر مصرف مواد غذایی حاوی سم بوتولیسم ایجاد می‌شود. علائم این بیماری ظرف چند ساعت الی چند روز (۲ تا ۸ روز) بعد از مصرف غذای آلوده بروز می‌کنند. عموما، این علائم ظرف ۱۲ الی ۷۲ ساعت بعد از مصرف رخ می‌دهند؛ گاهی اوقات اولین نشانه‌ها شامل علائم گوارشی از قبیل حالت تهوع، استفراغ، اسهال، و گرفتگی ماهیچه‌های شکمی هستند. علائم بوتولیسم غذایی شامل موارد زیر می‌شوند.

۱. ابتدا، افراد مبتلا به بوتولیسم غذایی دچار علائم گوارشی از قبیل حالت تهوع، استفراغ، گرفتگی ماهیچه‌های شکمی، خشکی دهان، و اسهال می‌شوند.
۲. هم‌چنین، این بیماران دچار علائم عصبی نیز می‌شوند. نخستین علائم عصبی شامل حملات عصبی به سر از قبیل تاری دید، افتادگی پلک، نور هراسی، و اختلالات عصبی نظیر سفتی مفصلی، اختلال در تکلم، و عدم توانایی در بلع غذا هستند.
۳. بیماران مبتلا به بوتولیسم غذایی دچار ضعف ماهیچه نیز می‌شوند. ضعف ماهیچه‌ای از ماهیچه‌های مسئول حرکات سر، ماهیچه‌های بالای بازو، و ماهیچه‌های تنفسی شروع می‌شوند و سپس به ماهیچه‌های مربوط به اندام‌های تحتانی می‌رسند. این ضعف معمولا به طور متقارن در بدن بروز می‌کند. معمولا بیمار به علت نارسایی تنفسی جان‌اش را از دست می‌دهد. علائم بالینی ناشی از استنشاق سم که از طریق مجاری تنفسی (معمولا داخل یک آزمایشگاه) ایجاد می‌شوند، با علائم بالینی موجود در بوتولیسم غذایی مشابهت دارند.
۴. فلج ناشی از بوتولیسم می‌تواند مدت طولانی ادامه داشته باشد. این بیماران ممکن است به مدت ۲ الی ۸ هفته به دستگاه تنفس مصنوعی نیاز داشته باشد، و وضعیت فلج شدگی‌شان ممکن است تا ۷ ماه ادامه یابد. معمولا در این حالت، دمای بدن بیمار طبیعی است.
۵. حیوانات نیز به بوتولیسم غذایی مبتلا می‌شوند. علائم بالینی بوتولیسم در انسان‌ها و حیوانات اندکی با هم متفاوت هستند. دام‌ها و اسب‌هایی که به بوتولیسم غذایی مبتلا می‌شوند معمولا حالت افسردگی دارند، با تنبلی و سستی حرکت می‌کنند، اشتها ندارند، قادر به بلع نیستند و غذا از دهان‌شان بیرون می‌ریزد، و در ادامه به تدریج دچار نفخ و استفراغ می‌شوند. این بیماری علائم تب به همراه ندارد، ولی علائمی نظیر سستی و فلج شدگی، ضعف، لرزش ماهیچه، و دشواری در حفظ تعادل مشاهده می‌شوند. در این وضعیت، نحوه‌ی خوابیدن حیوان نیز طبیعی نیست؛ ضعف پاهای پشتی به پاهای جلویی، سر، و گردن نیز گسترش می‌یابد. هم‌چنین، چشم‌های حیوان تقریبا بسته، و مردمک آن‌ها گشاد می‌شود.

در ضمن، دام‌ها در صورت ابتلا به بوتولیسم غذایی نشانه‌های زیر را بروز می‌دهند.

۱. نشانه‌های بالینی این بیماری ممکن است ظرف ۲۴ ساعت الی ۷ روز بعد از مصرف سم در وضعیت ظاهری دام‌ها بروز کنند.
۲. نشانه‌های اصلی این بیماری در دام‌ها عمدتا در ماهیچه‌ها ظاهر می‌شوند – ماهیچه‌های دام‌های مبتلا به این بیماری به تدریج ضعیف و لرزان می‌شوند. این ضعف به دلیل اختلال عصبی در ماهیچه‌ها ایجاد می‌شود. معمولا این ضعف ابتدا از پاهای پشتی شروع می‌شود و به تدریج به سمت جلو و سر حیوان ادامه می‌یابد.
۳. دام مبتلا به این باکتری معمولا روی زمین می‌خوابد و سر خود را به سمت لگن‌اش قرار می‌دهد، درست مانند علائمی که در بیماری “‌تب شیر‌“‌ در دام‌ها مشاهده می‌شوند. ظاهر دام بیمار در اثر این بیماری تغییر می‌کند، مثلا پلک‌های‌اش می‌افتند، و توانایی حیوان در بلع بزاق و نگه داشتن غذا در دهان‌اش کاهش می‌یابد. زبان حیوان ممکن است به دلیل ضعف ماهیچه، از دهان بیرون بیفتد.
۴. زبان حیوان مبتلا به این بیماری معمولا به علت ضعف ماهیچه‌ها دائما بیرون است. حرکات روده‌ی این حیوان کند می‌شود؛ به این ترتیب، حیوانِ مبتلا دچار نفخ می‌شود و مدفوع حیوان خشک می‌شود. این نشانه‌ها در موارد مختلف ممکن است متفاوت باشند؛ حیوان مبتلا ممکن است ظرف ۲۴ ساعت تلف شود، و شاید ضعف و سستی آن تا هفته‌ها به طول بینجامد.
۵. حیوان مبتلا به بوتولیسم به یبوست مبتلا می‌شود و مواد غذایی در دستگاه گوارش حیوان باقی می‌مانند.

علائم بوتولیسم زخمی

بوتولیسم زخمی غالبا در نتیجه‌ی تزریق دارو با سرنگ آلوده رخ می‌دهد. بیش‌تر مبتلایان به دلیل چندین بار تزریق به این مشکل دچار می‌شوند. در برخی موارد، ناحیه‌ی اطراف زخم ملتهب (قرمز و متورم) می‌شود. علائم اولیه‌ای که باعث ایجاد سایر علائم عصبی در بیمار می‌شوند، عبارت هستند از

۱. مشکلات بینایی؛ تاری دید، دو بینی و افتادگی پلک‌ها
۲. دشواری در بلع (دیسفاژی) و خشکی دهان
۳. دشواری در تکلم (دیس آرتری) و نامفهوم بودن صحبت‌های بیمار
۴. ضعف ماهیچه‌های صورت که به تدریج به گسترش فلج شدگی در بدن، بازوها، قفسه‌ی سینه، و پاها منتهی می‌شود
۵. ابتلا به تب
۶. دشواری در تنفس و بروز نارسایی تنفسی و در نهایت، مرگ

علائم بوتولیسم نوزادان

علائم ناشی از بوتولیسم نوزادان در اثر سمی ایجاد می‌شوند که بر دستگاه عصبی نوزاد اثر می‌کند؛ علائم این نوع از بوتولیسم اندکی با علائم بوتولیسم غذایی و بوتولیسم زخمی متفاوت است. یکی از علائم بوتولیسم نوزادان یبوست است، ولی این نوع از بوتولیسم دارای برخی علائم عصبی نیز هست؛ علائمی از قبیل

۱. ضعف صدا
۲. ناتوانی در مکیدن شیر، دشواری در بلع
۳. خستگی مفرط
۴. زودرنجی
۵. افتادگی پلک‌ها
۶. شل شدن سر، گردن، و دست و پا

در میان حدود ۹۰ درصد از اطفال مبتلا به بوتولیسم نوزادان، یبوست یکی از نخستین علائم به شمار می‌رود. سپس ماهیچه‌ها به تدریج فلج می‌شوند؛ این فلج شدگی از صورت و سر آغاز می‌شود و به سرعت بازوها، پاها، و ماهیچه‌های مربوط به تنفس نوزاد را نیز در بر می‌گیرد. این نوزادان دچار افتادگی پلک، ضعیف شدن صدای گریه‌ی، عدم توانایی در مکیدن شیر، و به هم ریختن حالت صورت می‌شوند. دامنه‌ی مشکلات مربوط به این نوزادان از ضعف و دشواری در غذا خوردن شروع می‌شود و تا از دست دادن قدرت ماهیچه‌ها در سطوح زیاد و دشواری در تنفس گسترش می‌یابد. وقتی نوزاد قدرت ماهیچه‌های‌اش را از دست بدهد، دچار فلج و وضعیت ناهنجار می‌شود.

طبق نتایج پژوهشی در رابطه با بوتولیسم نوزادان، معمولا عسل یکی از منابع اصلی آلودگی شناخته می‌شود، و از این رو، به کودکان زیر یک سال هرگز نباید عسل بدهید. به علاوه، هنگام دادن شیر خشک به نوزاد باید به دستورالعمل‌های درمانی موجود در آن توجه کنید؛ بطری شیر خشک را بجوشانید، در صورت باقی ماندن شیر در بطری به سرعت درب آن را بپوشانید، و آن را در مکانی خشک و خنک قرار دهید.

تشخیص بوتولیسم

به منظور حل مشکلات و مصائب مربوط به بوتولیسم، تشخیص سریع و به موقع این بیماری بهترین راه برای انجام سریع اقدامات درمانی است.

۱. تشخیص بوتولیسم غذایی

بوتولیسم غذایی را بر اساس الگوی معمول در اختلالات عصبی و ماهیچه‌ای تشخیص می‌دهند. علائم این بیماری غالبا با برخی بیماری‌های دیگر نظیر سکته‌ی مغزی اشتباه گرفته می‌شوند. تشخیص بوتولیسم در مورد دو یا چند نفر که در مکان مشابه، غذای مشابه‌ای مصرف کرده‌اند، بسیار آسان‌تر است. به منظور تایید این تشخیص، جهت بررسی وجود سم در خون بیمار و جهت پیدا کردن نوع باکتری عامل عفونت باید آزمایش خون و آزمایش کشت مدفوع صورت گیرد. هم‌چنین، غذای مشکوک به آلودگی را نیز می‌توان آزمایش کرد.

۲. تشخیص بوتولیسم زخمی

تشخیص به موقع بوتولیسم زخمی باید بر اساس معاینه‌ی زخم‌های عفونی بیمار صورت گیرد. گاهی اوقات محل زخم نامشخص است. در این صورت، باید سرم خون و زخم بیمار در محیط آزمایشگاهی جهت تشخیص وجود سم بوتولینوم آزمایش شود. عموما معاینه‌ی جراحت برای تشخیص این بیماری در آزمایشگاه کفایت می‌کند. بررسی غذا و مدفوع بیمار نیز در این میان موثر است. علائم این بیماری ممکن است با علائم برخی بیماری‌های دیگر نظیر میاستنی گراویس، سندرم گیلن باره، سندرم لمبرت ایتون، و بوتولیسم غذایی اشتباه تشخیص داده شود.

۳. تشخیص بوتولیسم نوزادان

پزشک جهت تشخیص بوتولیسم نوزادان به انجام معاینه‌ی بدنی نوزاد می‌پردازد. پزشک در این معاینه به دنبال نشانه‌هایی از ضعف ماهیچه، فقدان یا ضعف واکنش حنجره، فقدان یا ضعف واکنش تاندون، و افتادگی پلک‌ها می‌گردد. نمونه‌های مدفوع نوزاد جهت بررسی سم یا باکتری بوتولینوم آزمایش می‌شود. آن‌گاه پزشک جهت تکمیل معاینات‌اش، و برای تشخیص مشکلات ماهیچه‌ای از مشکلات عصبی ممکن است از بیمار نوار عصب و عضله (الکترومیوگرافی) بگیرد.

درمان بوتولیسم

عموما بوتولیسم باید در طولانی مدت مداوا شود. جهت مقابله با بوتولیسم، پزشک با تجویز آنتی‌بیوتیک، آنتی توکسین‌ (پادزهر شیمیایی برای خنثی کردن سم)، و استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی برای کمک به تنفس بیمار اقدامات درمانی اولیه را آغاز می‌کند. اگر در همان مراحل اولیه‌ی بیماری آنتی‌توکسین به بیمار تجویز شود، می‌توان از اثرات مخرب بیماری پیشگیری کرد؛ با این حال، آنتی‌توکسین تاثیری بر درمان علائم بیماری نخواهد داشت. بیمار، علاوه بر دریافت درمان‌های دارویی، جهت موفقیت در بازیابی قدرت ماهیچه‌ها، باید تحت درمان فیزیکی نیز قرار گیرد.

در ادامه، به برخی گزینه‌های درمانی موجود جهت کمک به درمان بوتولیسم نوزادان اشاره می‌کنیم:

الف. به عنوان اولین اقدامات درمانی، باید کارکرد تنفسی نوزاد را به حالت اول بازگرداند. در مرحله، تنفس نوزاد باید تحت کنترل قرار بگیرد.
ب. پزشک ممکن است دارویی را به نام “‌ ایمنوگلوبولین بوتولیسم‌”‌ برای نوزاد تجویز کند. چنان‌چه کودک، علاوه بر مشکلات مرتبط با بوتولیسم، دچار ذات الریه یا سینه پهلو نیز شده باشد، دوز اضافه‌ای از آنتی‌بیوتیک نیز به وی داده می‌شود.
پ. در صورت لزوم، پزشک آنتی‌توکسین بوتولیسم نیز تجویز خواهد کرد.
ت. به عنوان بخشی از اقدامات احتیاطی، پزشک ممکن است به مادر و پدر کودک توصیه کند از خوراندن عسل و نشاسته‌ی ذرت به وی خودداری کنند.

پیشگیری از بوتولیسم

الف. بوتولیسم غذایی معمولا به علت ورود نوعی باکتری به نام کلوستریدیوم بوتولینوم به بدن ایجاد می‌شود. باکتری کلوستریدیوم بوتولینوم به عنوان عامل اصلی بوتولیسم، به شدت در برابر گرما مقاوم است. با این حال، سم آن به سرعت در اثر گرما از بین می‌رود. رعایت توصیه‌های ذیل می‌تواند به پیشگیری از بروز بوتولیسم غذایی کمک کند: قبل از خریداری مواد غذایی کنسروی، به شکل ظاهری قوطی کنسرو دقت کنید. قوطی‌های کنسرو آلوده معمولا به شکل واضح و غیر طبیعی باد می‌کنند. پیش از مصرف مواد غذایی کنسروی حتما اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهید؛ به ویژه، توصیه می‌شود پیش از باز کردن در قوطی، آن را به مدت ۱۰ دقیقه بجوشانید. به این نکته توجه کنید که مدت زمان ۱۰ دقیقه را باید از زمان به جوش آمدن آب محاسبه کنید. بهتر است این کار را در ظرف زودپز انجام دهید. به همین ترتیب، توصیه می‌شود علاوه بر قوطی‌های کنسرو، این کار را با سایر مواد غذایی دارای بسته‌بندی‌های فلزی نیز انجام دهید.
ب. پیشگیری از بوتولیسم زخمی؛ جهت پیشگیری از بروز زخمی باید از تماس آلودگی‌ها، به ویژه خاک، به زخم‌ها جلوگیری کنید. در صورت آلوده شدن زخم‌ها، به سرعت آن‌ها را با مایعات ضد عفونی کننده شستشو دهید. زخم‌ها را بیش از اندازه محکم نبندید.
پ. پیشگیری از بوتولیسم نوزادان؛ طبق نتایج پژوهشی، عسل غالبا منبع اصلی آلودگی بوتولیسم برای نوزادان به شمار می‌رود؛ از این رو، هرگز نباید به کودک زیر یک سال، عسل بخورانید. به علاوه، هنگام دادن شیر خشک، پیش از هر اقدامی، حتما دستورالعمل‌های درمانی مندرج روی محصول را با دقت و به طور کامل مطالعه کنید. بطری شیر خشک را بجوشانید، در صورت باقی ماندن شیر در بطری به سرعت درب آن را بپوشانید، و آن را در مکانی خشک و خنک قرار دهید.

بیماران مبتلا به بوتولیسم (در مراحل پیشرفته) با مشکلات تنفسی رو به رو می‌شوند؛ به همین دلیل، لازم است چندین هفته (معمولا چهار هفته) یا تا هنگام دفع کامل سم از بدن، بیمار با کمک دستگاه تنفس مصنوعی یا ونتیلاتور نفس بکشد؛ به علاوه، هم‌زمان سایر مراقبت‌های درمانی نیز به طور کامل و با حساسیت بالا برای وی انجام پذیرد. بعد از گذشت چندین هفته، علائم فلج شدگی به تدریج ظاهر و سپس، برطرف می‌شوند. چنان‌چه تشخیص زودهنگام انجام گیرد، بوتولیسم غذایی و زخمی را می‌توان به کمک آنتی‌توکسین درمان کرد؛ این دارو می‌تواند تاثیرات سم را در گردش خون بیمار متوقف کند.

این اقدامات می‌توانند از وخیم شدن شرایط بیمار پیشگیری کنند، ولی روند بهبود هفته‌ها به طول خواهد انجامید. به منظور خارج کردن مواد غذایی حاوی سم از روده و معده‌ی بیمار، ممکن است انجام اقداماتی نظیر شستشوی معده یا تنقیه ضروری باشد. از سویی دیگر، ممکن است جهت از بین بردن منبع تولید سم بوتولیسم در زخم‌ها، انجام عمل جراحی نیز لازم باشد.