مناره در معماری ایرانی

منار یا مناره بخشی از بناهای تاریخی است که به معنای جای نور و آتش می باشد و در اصطلاح به بنای بلندی اطلاق می شود که در کنار بنایی مذهبی، مانند مسجد ساخته می شود. در دوره قبل از اسلام مناره ها را میل می نامیدند و کارکردی متفاوت از مناره های امروزی داشته است. در آن زمان برای مسافرانِ در راه، در میل، آتش روشن می کردنند. با ظهور دین اسلام و گسترش ساخت مسجد، این میل ها در کنار مساجد و مقبره ها دیده می شوند، ولی این میل ها از دوره سلجوقی نقش سازه ای در مساجد و مقبره ها ایفا می کنند.

در دوره‌ی ایران پس از اسلام، به کاربرد این مناره‌ها افزوده شد. البته، به طور دقیق نمی‌توان مشخص نمود که به چه علت در دوران اسلامی، مناره‌ها در مجاورت مساجد ساخته می‌شدند. با این وجود، می‌توان اذعان نمود، یکی از دلایل ساخت مناره ها، قرار گرفتن موذن در مناره برای فراخواندن مردم به برپایی نماز جماعت بوده است.

ارتفاع مناره های ایران

گوناگونیِ ارتفاع مناره های ایران و شکل این سازه‌های تاریخی نشان می‌دهد که ساخت آن‌ها از باورها و سلائق قومی – محلی تاثیر پذیرفته است. به همین علت، تنوع گسترده‌ای در میزان ارتفاع، ساختار و تزئینات آن‌ها مشاهده می‌گردد.

ساختار مناره

به طور کلی مناره از پنج جز اصلی تشکیل می‌شود.

پایه

درواقع پایه مناره به صورت‌های چهار، هشت یا دوازده گوشه ساخته می‌شود. پایه در جایی ساخته می‌شود که محل مناره را حفر می کنند تا به زمین سخت برسد و به تواند ساقه و پیکره مناره را نگهداری کنند.

ساقه

در حقیقت ساقه بر روی چنین پایه ای به شکل استوانه و یا مخروطی ساخته می شود. ساقه بر روی چنین پایه ای به شکل استوانه و یا مخروطی ساخته می شود. لازم است ساقه مناره به دلیل انحنای آن و واقع بودن در معرض مستقیم وزش باد از لحاظ ایستایی باید دارای فرم ایده آلی باشد.

سرپوش

سرپوش را پس از این که پایه و بدنه مناره ساخته شد به عنوان جایگاهی برای موذن بنا می کنند. شکل سرپوش و جایگاه موذن مطابق ساختمان بدنه و ساقه است. مهمترین نقطه مناره همان سرپوش و جایگاه موذن است و معمولا در اطراف سرپوش دیوار کوتاه و یا نرده ای می کشند و بالای آن سقف و سایه بانی قرار داده می شود.

راس

در سردر منار سایبانی به اشکال مختلف ساخته می شد که راس نام دارد.

پلکان

علاوه بر این اجزا مناره دارای پلکانی است که انسان بتواند از آن بالا رود. این پله ها یا از روی زمین یا از بالای بام مسجد و یا از داخل موذنه شروع می شود. معمولا در دیوار ساقه منار سوراخ هایی جهت روشنایی پلکان ها قرار داده می شود. پلکان اکثر مناره های دوران اسلامی ایران در داخل واقع بوده و به وسیله جداره خارجی مناره محصور شده است. در اطراف مناره محوری نسبتا باریک به بالا می رود. این شیوه بر خلاف برخی برج‌های قبل از اسلام ایران است که از جمله آن می توان برج آتش فیروز که پلکان آن در خارج و در هوای آزاد قرار گرفته است و بر دور محوری قطور می گردد را نام برد.

انواع مناره در ایران

قرن ۵ و ۶ هجری شمسی را می توان دوران شکوفایی معماری مناره در ایران دانست. در این دوره مناره سازی به حدی به درجه تکامل رسید که می توان مناره را شاهکاری از هنر و معماری و نشانی از ذوق و سلیقه معماران آن زمان به حساب آورد. زیباترین نمونه‌های تکامل معماری مناره را در بعضی از مناره های سلجوقی می توان دید. این مناره ها ۲ یا ۳ طبقه‌اند و دارای ۲ یا ۳ موذنه (جایی که موذن اذان می‌گوید) و تاج می‌باشند.

مناره های ایران را می توان به ۳ دسته تقسیم کرد:

مناره های استوانه ای

اغلب دارای بدنه ای ساده و یا دارای تزیینات‌ بسیار کمی هستند که برای مثال می توان به مناره مسجد جامع تفرش و مناره شیخ دانیال خنج لارستان اشاره کرد.

مناره مسجد جامع تفرش

مناره های مخروطی

این نوع مناره ها غالبا کشیده و به صورت مخروط می باشد و به عبارت دیگر سطح قاعده مناره در پایین از مقطع فوقانی آن بزرگتر است و این امر باعث ایستایی بیشتر مناره می گردد. به عنوان مثال می‌توان از مناره های دامغان، سمنان، بسطام و… نام برد. از نکات قابل توجه در بعضی از مناره هایی که در قسمت پایین دارای پلان چند ضلعی می باشند وجود طاق نما در اضلاع چندگانه است که با ایجاد سایه روشن و القای زیبایی، بنا را از حالت خشک و یکنواختی خارج می سازد.

مناره های منشوری

این نوع مناره که معدودی از آن در ایران به چشم می خورد، عبارت است از طرحی چند ضلعی که هر چه رو به بالا می رود از قطر قاعده آن کاسته می شود. مناره بلند و زیبای مسجد جامع نایین و مناره کوتاه مسجد امام حسن عسگری آمل از جمله این مناره های منشوری هستند.

بعد از مطالعه انواع مناره ها می توان علاوه بر تقسیم بندی فوق، تقسیم بندی دیگری نیز برای مناره ها پیشنهاد کرد و آن با در نظر گرفتن پلکان های آن هاست. که با توجه به این موضوع مناره ها به ۳ دسته تقسیم میشوند:

منارهای تک پلکانی

مناره هایی که از ابتدا با دو پلکان شروع می شود ولی فقط یکی از آن ها به بالای منار می رسد.

قدیمی‌ترین مناره ایرانی

«میل نورآباد» قدیمی‌ترین مناره ایرانی به شمار می‌آید که در استان فارس و در شهر «نورآبادِ ممسنی» واقع ‌شده است. این مناره به نام «میل اژدها» نیز شهرت دارد و متعلق به دوره اشکانیان است.

میل اژدها ۷ متر ارتفاع دارد و تماماً از سنگ‌های سفید با تراش منظم ساخته‌ شده است. به اعتقاد برخی از مورخان و باستان‌شناسان، مردم ایران باستان از میل نورآباد به عنوان راهنمای کاروانیان، آگاهی‌‌رسانی، دیده‌بانی و آتشکده استفاده می‌کردند.

بلندترین مناره های ایران

مناره ها‌ی مسجد جامع یزد با ارتفاع بیش از ۵۲ متر و قطر ۸ متر، بلندترین مناره در مساجد تاریخی ایران به شمار می‌آیند. این مناره‌ها در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی فروریختند، اما در سال‌های اخیر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند. البته، مناره‌های دیگری نیز در ایران وجود دارند که با ارتفاع بلند و تزئینات منحصربه‌فرد، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند:

مناره‌ی ساربان اصفهان، ارتفاع ۵۴ متر
مناره‌ مسجد علی اصفهان، ارتفاع ۵۲ متر
و دیگری مناره‌ی مسجد جامع اصفهان، ۴۸ متر

مناره در دوره ساسانیان

«میل یا مناره شهر فیروزآباد» تنها مناره‌ی به جا مانده از دوران ساسانیان به شمار می‌آید. شایان ذکر است، این بنا با سایر مناره های ایران در دوران پس از اسلام، تفاوت بسیاری دارد. بنای مزبور، متشکل از توده‌ی عظیمی از سنگ و گچ است که حجم ابعادِ قسمت‌های انتهایی آن به بیش از ۱۱ متر می‌رسد. البته، امروزه از ارتفاع ۳۳ متری اولیه‌ی این مناره، فقط ۲۶ مترِ آن باقی‌مانده است.

تزیینات مناره های ایران در دوره‌های مختلف تاریخی

شایان ذکر است، وسعت بنا و بدنه‌ی بلند مناره‌ های ایران، امکان اعمال سلیقه را برای معماران و هنرمندان ایجاد می‌نمود. این مناره‌ها در سال‌های اولیه‌ی پس از اسلام، بسیار ساده و با تزئینات جزئی ساخته می‌شدند، اما به تدریج احداث این سازه‌های تاریخی تکامل یافت. به عنوان مثال، در دوران غزنویان که هنر «گره‌سازی» بسیار متداول بود، نمونه‌ی آن در آجرکاریِ مناره «ارسلان جاذب» شهر فریمان به چشم می‌خورد.

مناره‌های دوره سلجوقی

به استناد آثار به جا مانده از دوران سلجوقیان، ساخت مناره های ایران در این دوره به نقطه‌ی اوج خود می‌رسد. شکل بیشتر مناره‌های دوران سلجوقی، استوانه‌ای است و انواع مناره‌های کوتاه و حجیم و مناره‌های بلند در این دوران مشاهده می‌گردند.یکی از ویژگی‌های معماری مناره‌های سلجوقی، باریک و ظریف شدن مناره‌ها در قسمت‌های بالای آن است. بنابراین، مناره‌های دوره سلجوقی عموماً جنبه‌ی زینتی داشته‌اند. به همین علت، مؤذن‌ها برای اقامه‌ی اذان از بام مسجد استفاده می‌کردند.

آجرکاری سلجوقی

هنر «آجرکاری» از ویژگی‌های شاخص تزئینات معماری در دوره‌ی سلجوقیان به شمار می‌آید. هنرمندان برای تزئین بناها، از آجرهایی به شکل مربع، مثلث، دایره، حصیری، شکسته، طرح‌های لوزی، خفته ‌و راسته، زیگزاگ و انواع بافت مشبک، استفاده می‌کردند. همچنین، استفاده از کتیبه‌های مُفصّل و خط‌های کوفیِ تزئینی با آجر و گره‌های ساده‌ی اولیه نیز در دوران مزبور رواج داشته است.با توجه به این‌که هنر آجرچینیِ پُر کار و پُر نقشه از خصوصیات معماری دوران سلجوقی بوده است، از آن در تزیینات مناره ها نیز استفاده کرده‌اند. برخی از این تزیینات عبارتند از:

استفاده‌ی مکرر از نقوش آجرکاری، نقوش هندسی، زیگزاگ‌ها، ضربدرها مشبک‌ها، کتیبه‌ها و خطوط کوفی برجسته از آجر و کاشی آبی‌رنگ که گاهی تمام بدنه را می‌پوشانند.
بنابراین، در منارهای سلجوقی، شکیل‌ترین طرح‌ها و فرم‌های تزیینی به ظهور رسیدند. در این دوران، تکامل تزئینات آجری در نمای بناها، دیوارها، پوشش‌ها، سقف‌ها، مناره ها و کف‌سازی کاملاً نمایان است. معماران این دوره در نحوه‌ی چینش آجرها و ایجاد قرنیزهای آجری و ایجاد کتیبه‌های زیبا با مضامین قرآنی، شعر فارسی، مهارت در خور توجهی داشتند.

کاشی‌کاری مناره‌های سلجوقی

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، از اواخر دوره‌‍‌ی سلجوقی، کاشی‌کاری در تزیینات منارهای ایرانی رواج یافت. به باور برخی از محققین، معماران ایرانی اولین بار در قرن ۱۳ میلادی، در قسمت فوقانیِ مناره سین اصفهان، از کاشی برای تزئین استفاده نموده‌اند.

با این وجود، برخی دیگر از محققین مانند «شهریار عدل»، کاشی‌کاری مناره مسجد دامغان را قدیمی‌تر از مناره سین اصفهان می‌دانند. البته، در مناره «ساربان» و «رهروان» نیز از کاشی فیروزه‌ای جهت تزئین و جلوه‌‌ی کتیبه‌ها استفاده ‌شده است. مُقَرنس‌کاری‌ بعضی از این مناره ها موجب می‌گردد مناره‌ها شکل میله‌های فانوس دریایی را به خود بگیرند.

لازم به ذکر است، «کتیبه‌نویسی» و کاشی‌کاری مناره‌های سلجوقی شهرت بسیاری دارد. این هنر در دوران مزبور رواج پیدا کرد و برای اولین بار کاشی و آجرهای لعاب‌دار در مناره‌ها دیده شدند. یکی از بهترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی در دوره سلجوقی، در مسجد جامع اصفهان دیده می‌شود.

مناره مسجد سین اصفهان

مناره‌های دوره ایلخانیان

در مناره های دوره ایلخانیان کاربردها و تزئینات تازه‌ای دیده می‌شود. این نکته قابل توجه است که مناره های دوره‌ی ایلخانیان، در کنار ورودی ساختمان بنا می‌شدند. در این دوران، تزئینات مقرنس، کاربرد زیادی پیدا کردند. پیدایش کاشی‌کاری و کاربرد فراوان آن در مناره‌ی «باغ قوشخانه» و مناره‌ی «خواجه علم»، بیانگر این نکته است.
برخی از مناره های ایران که پس از دوران حکومت مغول بنا شده‌اند، علاوه بر یک هنر، جلوه‌ای از هنرهای تزئینی نیز به شمار می‌آیند؛ هنرهای تزیینی مانند، «خطاطی، کاشی‌کاری، از خط بنّایی یا مَعقِلی گرفته تا مُعَرق و مقرنس، پیچ تزیینی با نقوش هندسی و اسلیمی». به‌ واقع، اگر مسجد، موزه‌ی هنر اسلامی محسوب می‌گردد، مناره ها آیینه‌ی تمام نمای آن موزه به شمار می‌آیند.

مقرنس‌کاری، علاوه بر جنبه‌ی تزئینی، یکی از عناصر مهم معماری ایرانی نیز به شمار می‌آید. در واقع، «مقرنس» به «تزئین حجمی و طاقچه‌‌بندیِ آذینی» گفته می‌شود. از این نوع تزئین، در زیر گنبدها، روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی، در مناره ها، بالای ایوان مساجد، محراب مساجد و دیگر بناها استفاده می‌شود. در ساخت مقرنس، از آجر، گچ، کاشی، چوب یا فلز استفاده می‌شود.

به این ترتیب، بدنه‌ی مناره در نقطه‌ی گلوگاه با چند رشته مقرنس‌کاری یا پیش‌آمدگی مقعر، مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری باز می‌شود. در نتیجه، بدنه‌ی بنا با افزایش مقطع عرضی به ‌صورت دایره‌ای چندضلعی در می‌آید. این مقطع به‌دست‌آمده، «نعلبکی» مناره را به وجود می‌آورد که جایگاه مؤذن است.
در دوره ایلخانی و تیموری، مقرنس‌کاری منارهای ایرانی به‌گونه‌ای پرکارتر و ظریف‌تر بر گلوگاه مناره ها نشست و بعدها تزیینات کاشی‌کاری نیز به آن افزوده شد.

مناره باغ قوشخانه

مناره‌های دوره‌ی تیموری

در قرن شانزدهم میلادی، شکل و کاربرد مناره ها از همان سنت گذشته پیروی ‌نمودند و مناره ها بیش‌تر دارای معماری متقارن بودند. در دوره تیموریان مناره های بلند کاربرد داشتند، هرچند مناره‌های کوتاه مانند مناره‌ی مدرسه «خَرگِرد» نیز ساخته ‌شدند.تفاوت منارهای ایلخانی و تیموری بیشتر در ارتفاع مناره ها است، چراکه در دوره ایلخانی مناره های بلند بسیار کاربرد داشتند. کاربرد کاشی به ‌صورت معرق از دوره تیموری رواج یافت. این عنصر تزییناتی تمام بدنه‌ی منارها را می‌پوشاند.

مناره‌های عهد صفوی

عهد صفوی به دلیل وجود منابع مالی و ذوق هنری صفویان، دوران شکوفایی معماری ایران پس از اسلام به شمار می‌آید. در این دوران، ساخت مناره، برخلاف دوره تیموریان، دوباره متداول شد و هر کدام از این مناره ها به یک شاهکار معماری در این عصر تبدیل گردید.

کاشی‌کاری مناره‌های صفوی

در دوره‌ی صفویه کاشی‌های هفت‌رنگ توسعه یافتند و همچنان کاشی معرق نیز اهمیت خود را حفظ کرد. این شاهکار را می‌توان در مناره «مسجد امام اصفهان» و «مسجد چهارباغ» مشاهده نمود.

تزیینات مناره‌های این دوره عبارتند از «طرح پیچ تزیینی، تزیینات گیاهی (اسلیمی) و کتیبه‌های متعدد به خط ثلث». در دوره صفوی و تیموری خط کتیبه‌ها تغییر نمود و خط ثُلث و نستعلیق جایگزین سایر خطوط شد.

با این اوصاف می‌توان گفت مناره های ایران در عصر صفوی جلوه‌گاه ذوق و هنر خطاطان و کاشی‌کاران چیره‌دست بوده‌اند. رنگ غالبِ این تزئینات، فیروزه‌ای و لاجوردی است و مسجد امام و مدرسه چهارباغ اصفهان، زیباترین مناره های این دوره محسوب می‌گردند.

مناره در دوره‌ی قاجار

از آن‌جا که پادشاهان قاجار تمایل چندانی به ساخت مناره‌ها نشان نمی‌دادند، تعداد مناره‌های متعلق به این دوره بسیار محدود است. با این حال، آن‌ها اغلب به مرمت مناره‌های ادوار قبل پرداخته‌اند. در این دوره مناره‌های ساخته شده، به شکل بلند، کوتاه و باریک ‌هستند. مناره‌های بارگاه حضرت معصومه، بارگاه عبدالعظیم، مدرسه‌ی سپه‌سالار قدیم، از نمونه‌های منارهای کشیده و بلند به شمار می‌آیند.
مناره‌های قاجاری از نظر قطر و ارتفاع در مقایسه با مناره های ایران در عهد صفوی متفاوت ساخته‌شده‌اند. در دوره‌ی قاجار، تأکید به غیرمذهبی بودن مناره ها وجود داشته است. نمونه‌های این مناره‌ها را می‌توان در ورودی‌های بازارهای یزد و تهران مشاهده نمود. دوره‌ی قاجار، دوره‌ی انحطاط و افول کاشی‌کاری در مناره ها به شمار می‌آید.

منارجنبان‌های ایران

«منارجنبان» به منارهایی اطلاق می‌شود که با حرکت دادن یکی از مناره ها، مناره‌ی دیگر نیز حرکت می‌کند. درباره‌ی حرکت منارجنبان‌ها نظرات مختلفی مطرح ‌شده است. برخی از کارشناسان دلیل آن را کوتاه بودن مناره و استفاده از مواد سبکی همچون گچ و آجر در قسمت‌های بلایی بنا می‌دانند. برخی دیگر، ویژگی خاص اسکلتی بنا و کلاف‌های چوبی خارج از بنا را علت جنبان بودن مناره مطرح می‌کنند.

برای جنبش مناره، ابتدا فردی از پله‌های داخل یکی از مناره‌ها که روی بام قرار دارد بالا می‌رود. سپس دست‌های خود داخل یکی از دیوارهای بین پنجره‌های فوقانی قرار می‌دهد و شروع به حرکت دادن مناره می‌کند. با این حرکت، مناره‌ی دیگر نیز حرکت می‌کند و به دنبال آن کل ساختمان به جنبش درمی‌آید.

معروف‌ترین این مناره‌ها عبارتند از:

منارجنبان اصفهان
مناره جنبان مسجد پامنار سبزوار
منارجنبان خشتی خرانق یزد
مناره های مسجد اشترجان در ۴۰ کیلومتری غرب اصفهان

منارجنبان خشتی خرانق یزد