مروری بر دستاوردهای میراث فرهنگی در 1402

بازگرداندن نقش برجسته ساسانی پس از ۳۵ سال و بخشی از گل نوشته های هخامنشی پس از ۸۵ سال و ثبت ۵۴ کاروانسرای ایرانی در فهرست جهانی یونسکو، سال ۱۴۰۲ را به سال «استردادهای بزرگ تاریخی و جهانی شدن کاروانسراها» تبدیل کرد.

به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری ایرنا، استرداد اشیا تاریخی و میراثی از آن نوع اتفاقاتی است که حس غرور ملی و شادی عمومی در جامعه ایجاد می کند، سال ۱۴۰۲با خبر استرداد یک نقش برجسته ساسانی آغاز شد، در تابستان ۵۴ کاروانسرای تاریخی در فهرست جهانی میراث ملموس یونسکو قرار گرفت و در میانه اش رئیس جمهوری در بازگشت از سفر نیویورک، الواح هخامنشی را با خود به ایران بازگرداند، همان زمان هم نوید داده شد «همه کارهای حقوقی انجام شده و محموله بزرگ تری (۱۷ هزار قطعه) از گل نوشته های هخامنشی در راه ایران است» که شاید همین روزها این الواح به ایران برسند، از طرفی سال گذشته رتبه ایران (با مجموع ۲۴ عنصر) در ثبت جهانی آثار ناملموس به پنجم جهان رسید، بنابراین سال ۱۴۰۲ را می توان سال استردادهای بزرگ اشیا تاریخی و آثار میراثی دانست.

دولت سیزدهم در دو سال و نیم گذشته تلاش های گسترده ای برای مرجعیت بخشی به میراث فرهنگی، مردمی کردن حفاظت از آثار باستانی، پیگیری حقوق ملی و استرداد اشیا تاریخی انجام داده است، ثبت ملی بافت تاریخی شیراز، صعود ۲رتبه ای ثبت جهانی آثار ناملموس و استرداد ۵ هزار و۳۳۶ شی تاریخی از فرانسه، انگلیس و آمریکا نتایج همین رویکرد تحولی است

استرداد یک نقش برجسته از انگلیس و ۳۵۰۶ گل نوشته از آمریکا

نوروز ۱۴۰۲ که خبر کشف نقش برجسته ساسانی در انگلیس منتشر شد، کمتر کارشناس خوش بینی تصور می کرد در ماه های پیش رو هم اتفاقات خوب دیگری در حوزه میراث فرهنگی در راه باشد، نقش برجسته ساسانی تیرماه ۱۴۰۲ در میان بررسی های کارشناسی باستان شناسان بر اصالت و هویت آن به کشور بازگشت.

استرداد ۳۵۰۶ گل نوشته هخامنشی؛ خبر خوشتر هم این بود که بیش از ۱۷هزار قطعه دیگر هم در راه است

حدود دو ماه بعد در اواخر شهریور ماه بود که ۵۴ کاروانسرای ایرانی در اجلاس یونسکو در ریاض عربستان ثبت شد و تحسین نمایندگان سایر کشورهای عضو را از معماری ایرانی برانگیخت، حالا دیگر تردیدی نبود که سال خوبی برای میراث فرهنگی است، تا اینکه در همان روزهای اول مهرماه رئیس جمهوری که از آمریکا بازمی گشت سوغاتی از دل تاریخ را به همراه آورد، استرداد ۳۵۰۶ گل نوشته هخامنشی؛ خبر خوشتر هم این بود که بیش از ۱۷هزار قطعه دیگر هم در راه است.

حالا دیگر در همان ۶ ماه اول، سال ۱۴۰۲ را سالی پربار برای میراث فرهنگی رقم زده بود، میراث فرهنگی که مهم ترین منبع فرهنگی برای همه ملت ها و غنی ترین ظرفیت در اختیار جوامع برای گفت وگو و برقراری پیوند و احترام کامل به ارزش های فرهنگی است، میراثی که در جهان امروز راه برون رفت از چالش ها، توسل به بنیان های فرهنگی و بهره گیری از این ظرفیت ها در ایجاد و تقویت پیوند بین مردم و جوامع محلی و یکی از راه های موثر برای تقویت وفاق ملی و تقویت جایگاه و توسعه فرهنگی کشور، برقراری ارتباط موثر با مردم به زبان فرهنگ و بر پایه منابع میراث فرهنگی است.

استرداد نتیجه دیپلماسی فرهنگی و هماهنگی بین بخشی

بی تردید می توان استردادهای اشیا تاریخی را به عنوان دستاوردهای دولت سیزدهم در حوزه میراث فرهنگی در سطح ملی و بین المللی ناشی از تحول در رویکردهای کلان به این حوزه و دیپلماسی فرهنگی و هماهنگی بین بخشی دانست، اینکه میراث فرهنگی به عنوان مولفه هویت ملی عاملی انسجام بخش و وحدت آفرین است و همبستگی ایجاد می کند و هر اقدامی که به حفظ و توسعه میراث فرهنگی و آثار تاریخی منجر می شود در صدر و اولویت وزارت میراث فرهنگی است.

از سوی دیگر دولت سیزدهم در طول ۳۰ ماه گذشته در عرصه بین المللی با دیپلماسی فعال برای استیفای کامل حقوق ملت ایران و استرداد همه اموال ملی در هر جای جهان، تلاش مجدانه ای داشته است، پیگیری چندین پرونده باز در فاصله کمتر از دو سال به نتیجه مطلوبی رسیده است و سایر پرونده ها در دستور کار وزارت امور خارجه، وزارت میراث فرهنگی و معاونت حقوقی ریاست جمهوری قرار دارد.

ثبت ملی بافت تاریخی شیراز

در ۲.۵ سال گذشته اعتبارات حفاظت و صیانت ار میراث فرهنگی کشور بیش از ۵۰درصد افزایش یافته است؛ که بلافاصله برنامه ریزی راهبردی بیش از ۲هزار طرح حفاظتی و مرمتی کشور در دستور کار دولت قرار گرفت و بیش ار ۶۰۰ طرح حفاظت و مرمت بناهای تاریخی اجرایی شد.

میراث فرهنگی و الگوی حفاظت بناها و بافتهای تاریخی در روند توسعه همواره با برخی از برنامه های توسعه تعارض داشت، متخصصان و منتقدان این حوزه همواره گله داشتند که میراث فرهنگی در تقابل با حوزه های عمرانی پا پس کشیده و تسلیم طرح های توسعه می شود، در دو سال گذشته حل مسائل و نجات بخشی حداقل بافت تاریخی شیراز (به وسعت ۳۶۰هکتار) و مطالعات بافت تاریخی ارومیه (به وسعت ۳۰۷ هکتار) جزو اقدامات درخشان دولت سیزدهم است.

از ابتدای دولت سیزدهم همکاری های بین بخشی وزارت فرهنگی با دستگاه های دیگر برای حفاظت از آثار تاریخی توسعه یافت، بسته اقدام برای احیا و حفاظت از ۱۰۰ روستای تاریخی با همکاری بنیاد مسکن، و مرمت حداقل ۵۰ بنای تاریخی وقفی (بقاع متبرکه و بناهای عام المنفعه) از نمونه های روشن این رویکرد است.

صعود ۲ رتبه ای ثبت جهانی میراث ناملموس

تمرکز بر برنامه های ثبت های ملی و جهانی در دولت سیزدهم به ویژه در سال ۱۴۰۲ شتاب بیشتری گرفت، در گام اول وزارت میراث فرهنگی سند چشم انداز ۱۰ سالانه ثبت جهانی میراث ناملموس را تدوین کرد، در گام دوم شورای سیاست گذاری ثبت جهانی با حضور خبرگان، پیشکسوتان میراث فرهنگی برای نخستین بار تشکیل شد، نتایج این دو اقدام، بررسی، اولویت بندی و تشکیل ۲۰۰ پرونده میراث فرهنگی برای ثبت جهانی است.

سال ۱۴۰۰ پرونده برنامه پاسداری از خوشنویسی در یونسکو ثبت شد، در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در ۲ سال متوالی، با ثبت جهانی ۷ پرونده در فهرست جهانی میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در دولت سیزدهم، ایران در این فهرست با ۲ رتبه صعود اکنون در جایگاه پنجم ثبت آثار جهانی قرار گرفت

سال ۱۴۰۲سه پرونده هنر تذهیب، افطار و سنت های فرهنگی اجتماعی آن و جشن سده در اجلاس جمهوری بوتسوانا در آفریقا، به صورت بین المللی و مشترک تصویب و در فهرست جهانی قرار گرفت.

با ثبت این سه پرونده، مجموع آثار میراث فرهنگی ایران که در فهرست جهانی کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شده است به ۲۴ عنصر رسید و جایگاه ایران را در میان ۱۸۲ کشور عضو این کنوانسیون، با یک رتبه ارتقا از ششم در سال ۲۰۲۲ به پنجم جهان در ۲۰۲۳ رساند، سال گذشته ایران در رتبه هفتم جهان قرار داشت که با ثبت جهانی ۴ پرونده (شب یلدای ایرانیان، هنر سوزن دوزی ترکمن، هنر ساختن و نواختن عود، مهارت پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی) رتبه ایران به ششم جهان ارتقا یافته بود.

کاروانسراهایی که جهانی شدند

ثبت کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث فرهنگی ملموس ایران از اتفاقات کم نظیر در عرصه فرهنگی بود، ثبت مجموعه ای زنجیره شکل از آثار بشری از اعماق تاریخ؛ پیش از این ایران با ثبت مجموعه باغ های ایرانی (۹ باغ) و قنات ها و کاریزهای ایرانی (۱۱ قنات) در فهرست جهانی نشان داده بود که هنر تمدن سازی ایرانیان در طول تاریخ در پهنه ایران زمین گسترده است، اما اکنون ثبت ۵۴ کاروانسرای ایرانی به بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو بار دیگر به جهانیان نشان ایران سرزمینی از سرشار از تاریخ و تمدن با مردمانی هنرمند و خردمند است.

پرونده کاروانسراهای ایران، شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور است که البته از بین صدها کاروانسرا انتخاب شده اند

پرونده کاروانسراهای ایران، شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور است که البته از بین صدها کاروانسرا انتخاب شده اند و در توضیح ویژگی های آن در پرونده آن چنین آمده است «کاروانسراها یکی از مهمترین اَشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته ها و مقتضیات سفر شده است. این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده اند و هیچ یک از آنها نقشه تکراری ندارند. بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.»

«همچنین کاروانسراهای ایرانی مستقیماً درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بودند، به گونه ای که تأثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می توان دید.از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است. زیرا به نظر می رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه های اولیه ایرانی آمده است.»

دیرگچین (قم)، نوشیروان (اصفهان)، پرند/قلعه سنگی(رباط کریم)، رباط شرف (سرخس)، سنگی انجیره (اردکان)، جمال آباد (میانه)، عباس آباد تایباد (تایباد)، فخر داوود (نیشابور)، شیخعلی خان (شاهین شهر)، مرنجاب (آران و بیدگل)، امین آباد (شهررضا)، گبر آباد (قمصر)، مهیار (شهررضا)، گز (دهستان گز)، کوهپایه (کوهپایه)، مزینان (داورزن)، ایزدخواست (آباده)، فخرآباد (بجستان)، سرایان (سرایان)، قصر بهرام (گرمسار)، آهوان (خاورشهر)، میامی (شاهرود)، عباس آباد (شاهرود)، میاندشت (شاهرود)، زین الدین (مهریز)، میبد (میبد)، فارسفج(تویسرکان)، خواجه نظر (جلفا)، دهدشت (دهدشت)، بیستون (بیستون)، گنجعلی خان (کرمان)، گویجه بل (اهر)، خوی (خوی)، صائین (نیر)، تی تی (سیاهکل)، باغ شیخ (ساوه)، زعفرانیه (سبزوار)، مهر (سبزوار)؛ ینگه امام (ساوجبلاغ)؛ بستک (بستک)؛ براز جان (برازجان)، خرانق (اردکان)، آجری انجیره (یزد)، افضل (شوشتر)، نیستانک (نائین)، چاه کوران (راور)، چمشک (پل دختر)، رشتی (اردکان)، تاج آباد (بهار)، ده محمد (طبس) ، خان (خوی)، چهل پایه (طبس)، سعد السلطنه (قزوین) و رباط قلی (جاجرم)، ۵۴ کاروانسرا و رباطی هستند که در پرونده کاروانسراهای ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.

البته ایران برای نخستین بار ۵ اثر منظر فرهنگی ماسوله، منظر فرهنگی الموت، گنبد علویان، مجموعه بسطام، مجموعه تربت جام را در فهرست میراث جهان اسلام ایسسکو ثبت کرد، همچنین پرونده ۵ اثر مجموعه زیارتی آستان حضرت معصومه (س)، پردیس مرکزی دانشگاه تهران، مسجد جامع بروجرد، شهر تاریخی اردکان و شهر تاریخی حریره هرمزگان تدوین شده است که امسال به ایسسکو (سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ) ارسال خواهد شد.

راه اندازی ۵۳ موزه جدید

طبق آمار از ابتدای دولت سیزدهم تا تیرماه ۱۴۰۲ ماهانه تعداد بازدیدکنندگان از موزه ها به بیش از ۳ هزار نفر رسیده است،که میانگین ۴۰ هزار بازدیدکننده در طول سال گذشته را نشان می دهد این رقم از همه سالهای قبل بالاتر است.

همچنین تا پایان سال گذشته ۵۳ موزه به مجموعه موزه های کشور افزوده شده است، که ۱۰ موزه وابسته به وزارت میراث فرهنگی، ۲۶ موزه خصوصی و ۱۷ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه ها هستند و تعداد کل موزه های کشور به ۸۲۹ موزه است، یعنی در حال حاضر ۲۶۲ موزه وابسته به وزارت میراث فرهنگی، ۳۲۳ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه ها، ۲۰۹ موزه خصوصی و ۳۷ موزه مشارکتی در کشور فعالیت می کنند.

طبق گزارش های آماری از ابتدای دولت سیزدهم ه، ۴۲۷ اثر منقول، ۵۹۵ اثر غیرمنقول، ۳۰۲ اثر طبیعی و ۴۷۶ اثر ناملموس و در مجموع ۱۸۰۰ اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

استرداد ۵ هزار و ۳۳۶ شی تاریخی

در سال اول دولت سیزدهم ۲۹ اثر تاریخی از فرانسه، در ۶ ماه اول سال ۱۴۰۲ یک اثر تاریخی (نقش برجسته ساسانی) از انگلیس و در مهرماه ۳هزار و ۵۰۶ لوح هخامنشی از موسسه مطالعاتی شیکاگو آمریکا به ایران بازگردانده شد، روندی که موجی شادی و غرور را در جامعه فرهنگی ایران ایجاد کرد. اینکه دولت مردمی مدافع حقوق مردم در مجامع بین المللی است.

دولت سیزدهم در دو سال اخیر بارها در مجامع بین المللی مانند دادگاه لاهه استرداد این الواح را با اهتمام ویژه پیگیری کرده و خواستار آن شده تا میراث تاریخی ملت را به کشور برگرداند و نهایتا پنجمین محموله الواح در قالب ۳۵۰۶ لوح بسته بندی شده، پس از بیش از ۸۵ سال از سوی هیات ایرانی به کشور مسترد شد. این الواح به نسبت لوح هایی که در مراحل قبل وارد کشور شده اند سالم تر بوده و قابل خواندن هستند.

رونق در موزه ها، افزایش سواد میراثی، نهضت ملی برای حفظ و احیاء بافت ها و بناهای تاریخی و استرداد اشیای تاریخی از اروپا و آمریکا، نتایج همین رویکردهای بنیادین است، روندی که با افزایش تعداد موزه ها در سراسر کشور و بازدیدهای میلیونی از اماکن فرهنگی تاریخی در ۲ نوروز پیاپی آغاز شده که با استرداد بیش از ۱۷هزار قطعه دیگر از الواح هخامنشی از آمریکا در سال پیش رو، دوران پرثمر دیپلماسی پویا در عرصه فرهنگی در دولت سیزدهم را نوید می دهد.

وزارت میراث فرهنگی در دولت مردمی

وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در ۲.۵ سال گذشته توجه ویژه ای هم به نیروهای انسانی متخصص از جمله پیشکسوتان، صاحب نظران، اساتید وکارشناسان و پژوهشگران در حوزه های مختلف میراث فرهنگی داشت، برگزاری دو دوره چهره های ماندگار میراث فرهنگی و تجلیل از ۲۲ چهره شاخص و برجسته، اعطای درجه هنری به استادکاران و مرمتکاران با عنوان میراث داران تمدن، سامان دهی و ایجاد امنیت شغلی برای حدود هزار نیروی متخصص شاغل در پایگاه های ملی و جهانی از نتایج همین رویکرد است.

با احصا مسائل اصلی حوزه میراث فرهنگی و ضرورت افزایش سواد میراثی، پیگیری استرداد اشیا دستاوردهای ارزشمندی محقق شد

وزارت میراث فرهنگی در این مدت در دولت سیزدهم با احصا مسائل اصلی حوزه میراث فرهنگی و توجه به سرمایه اجتماعی، ضرورت افزایش سواد میراثی، اقدامات موثری را آغاز و دستاوردهای ارزشمندی را محقق کرد.

در همین چارچوب به منظور دستیابی به اهداف برنامه های کلان کشور با رویکردی تحولی اقدام به برنامه ریزی و تحقق برنامه های عملیاتی با محوریت افزایش سواد میراثی جامعه، مرجعیت بخشی به میراث فرهنگی، نهضت معرفی خوانش وروایت گری، اتکا و بهره مندی از تجربه و دانش پیشکسوتان و متخصصان، ارتقاء جایگاه کشور در مناسبات فرهنگی جهانی و منطقه ای، توسعه و مردمی کردن حفاظت از میراث فرهنگی، حمایت از مردم و پیگیری حقوق عامه، بازدید از موزه ها و اماکن تاریخی به عنوان کالای فرهنگی اولویت دار نزد مردم، دیپلماسی فرهنگی و استرداد اشیا تاریخی کرده است.