نیاز به اصلاح شیوه انتخاب آثار ثبت جهانی

مولفه های موثر در شیوه انتخاب آثار نامزد شده در فهرست میراث یونسکو تابعی از ساختار حکومتی کشورهای عضو و ساختار یونسکو است و باید شیوه انتخاب آثار اصلاح شود.

به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری مهر، روند ثبت جهانی در ایران در طی سال های متمادی بعد از پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی، مسیر پر فراز و نشیبی را پیموده است. اما در سال های اخیر این روند نشانه های نگران کننده از خود بروز داده است که با توصیه به عدم ثبت ماسوله توسط نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی به دلیل عدم توجیه ارزش های برجسته جهانی اثر، نگرانی ها در مورد ادامه موفق ثبت جهانی آثار ایران را بیش ازپیش کرده است.

ایران در حال حاضر ۲۷ اثر در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده و در این بین در سال های اخیر در ثبت چندین اثر ناموفق بوده است (ماسوله و ارسباران طی پنج سال اخیر). ازهمین رو شناخت علل این عدم موفقیت و نگرانی به وجود آمده از ادامه این امر، می تواند به بهبود فرایند مذکور کمک کند و از عدم ثبت های آتی آثار ایران در فهرست میراث جهانی جلوگیری کند.

اما درک وضعیت به وجود آمده فعلی نیازمند شناخت عوامل مؤثر بر میراث جهانی در ایران است. ازهمین رو این گزارش سعی کرده تا با بررسی کلیه عوامل مؤثر بر میراث جهانی در ایران، نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی کرده و در نهایت راهکارهای اجرایی و تقنینی را ارائه کند.

بررسی های دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نشان می دهد دو دسته از مؤلفه ها بر این فرایند تأثیر گذارند، برخی از این مؤلفه ها در داخل کشور عمل می کنند، همچون عدم وجود ساختارهای سازمانی برای انتخاب آثار در کشور، غلبه فردگرایی، عدم وجود برنامه ریزی بلندمدت برای ثبت جهانی در کشور، عدم تعریف موضوع میراث جهانی به جهت تأثیرگذاری سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در درون و بیرون کشور در سیاستگذاری های کلان کشور؛ اما برخی دیگر از این مؤلفه ها در بیرون از کشور بر این فرایند تأثیر می گذارند، ازجمله عدم عضویت ایران در کمیته میراث جهانی و موضوع مهم چانه زنی های فنی و سیاسی برای ثبت یک اثر.

فرایند ثبت میراث جهانی در ایران و ارائه پیش نویس قانونی توسط دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی بررسی شد. در این گزارش به موضوع فرایند ثبت یک اثر، انتخاب آثار، شیوه انتخاب توسط کشورهای عضو، عوامل مؤثر بر تصمیم گیری کمیته میراث جهانی پرداخته شده است. همچنین با توجه به شناخت مسائل مترتب بر میراث جهانی در ایران دو دسته پیشنهاد اجرایی و تقنینی در این گزارش مطرح شده است.

در این گزارش آمده: کنوانسیون میراث جهانی ابزاری مهم در جهت شناسایی و ثبت میراث مشترک بشریت است. ایران از سال ۱۳۵۳ به این کنوانسیون پیوسته و تاکنون ۲۷ اثر از ایران نیز در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. از زمان پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی هیچ قانون و یا ضابطه تکمیلی بر قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی اضافه نشده است و به رغم موفقیت های کسب شده در ثبت تعداد قابل توجهی از آثار در فهرست میراث جهانی، اما فرایند مذکور به دلیل عدم داشتن ساختار مشخص در بدنه نهادی میراث فرهنگی، در طی همه سال های پس از پیوستن ایران به کنوانسیون، با فراز و فرودهایی همراه بوده است.

نیاز به اصلاح شیوه انتخاب آثار ثبت جهانی / ضرورت شناسایی خلاها

همین روند در سال های اخیر به دلیل اتکا به افراد، عدم وجود ساختار سازمانی کارآمد در بدنه وزارت میراث فرهنگی، عدم برنامه ریزی کلان در این حوزه، عدم وجود برنامه مشخص برای بهره برداری از مواهب ثبت جهانی و ... به سمت افول در حال حرکت است. نمونه های آن را می توان در پرونده ماسوله دید؛ جایی که در سال جاری پرونده توسط ارزیابان میراث جهانی به عدم ثبت توصیه شد و تنها بعد از مشورت های صورت گرفته با اعضای کمیته میراث جهانی پرونده توسط کمیته میراث جهانی به تعویق افتاد.

این نیز ماحصل نگاه های مدیریتی گذرا و بی توجهی به نیمه ساختارهای به وجود آمده و ثبات در دهه ۹۰ شمسی بود. ازهمین رو لازم است تا برای ساماندهی و بهره برداری از ظرفیت های متعدد میراث جهانی، اقدامات تقنینی هدفمندی صورت گیرد.

نیاز است تا شیوه انتخاب آثار نامزد برای ثبت میراث جهانی منطبق بر وضع موجود حاکمیتی و نهادی اصلاح شود

ساختار میراث جهانی به عنوان یک فرایند جامع که از سیاستگذاری تا ثبت و همچنین مدیریت و حفاظت و بهره برداری از ثبت را شامل می شود، در ساختار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جایگاه قانونی کارآمدی ندارد و به رغم بین دستگاهی بودن فرایند میراث جهانی در سطح بین المللی تنها وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این امر دخیل است و در موارد میراث طبیعی با هماهنگی سازمان محیط زیست و سازمان جنگل ها و مراتع برای ثبت جهانی نامزد می شوند.

نیاز به شیوه انتخاب آثار نامزده شده برای ثبت جهانی

بررسی ها نشان می دهد که مؤلفه های مؤثر در شیوه انتخاب آثار نامزد تابعی از ساختار حکومتی کشورهای عضو و ساختار سازمان انتخاب کننده آثار است. لذا نیاز است تا شیوه انتخاب آثار نامزد برای ثبت میراث جهانی منطبق بر وضع موجود حاکمیتی و نهادی اصلاح شود.

برخلاف نمونه های موفق در دنیا، فرایند ثبت میراث جهانی در ایران از شفافیت کافی برخوردار نیست. در طی این فرایند نحوه انتخاب آثار، افراد تصمیم گیرنده، نامزدهای احتمالی و نحوه اخذ رضایت از ذی نفعان در فرایند نامزدی آثار به درستی اطلاع رسانی نمی شود. در این بین هیچ گونه دستورالعمل انتخاب آثار، صورت جلسه انتخاب آثار نامزد و معیارهای انتخاب آثار منتشر نشده است.

بررسی کشورهای موفق نشان داده است که اغلب کشورها قوانین ملی تکمیلی در موضوع میراث جهانی خود به تصویب رسانده اند که جایگاه نهادهای تصمیم گیرنده، فرایند انتخاب آثار نامزد و نحوه تأمین مالی این فرایند در این قوانین دیده شده است.

نقش ارتباطات فردی و چانه زنی ها با اعضای کمیته میراث جهانی

بررسی گزارش ارزیابی نهادهای مشاور از آثار نامزد ایران نشان می دهد که اولاً رویکرد دو نهاد در ارزیابی پرونده های نامزد ایران متفاوت است (ایکوموس بر بخش توجیه اثر و IUCN بر بخش مدیریت اثر متمرکز هستند) و ثانیاً شناخت رویکرد نهادهای مشاور در ارزیابی آثار نامزد ایران می تواند بر تهیه پرونده های نامزدی کارآمد مؤثر واقع شود.

همچنین مرحله دفاع از پرونده های نامزدی و چانه زنی در جلسات نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی و همچنین در جلسات نهایی کمیته میراث جهانی یکی از مهم ترین بخش های ثبت موفق یک اثر را شکل می دهد. بسیاری از پرونده های نامزد آثار ایران که در مرحله ارزیابی توسط نهادهای مشاور توصیه به موردی غیر از ثبت شده بودند با چانه زنی در جلسات کمیته میراث جهانی با اعضای حاضر در کمیته، نتیجه به نفع کشور تغییر کرده است. نقش افراد در این مرحله بسیار با اهمیت است زیرا ارتباطات افراد سبب شکل گیری چانه زنی با اعضای کمیته میراث جهانی می شود.

فهرست میراث جهانی ایران و فهرست موقت ایران به عنوان فهرست بالقوه ثبت جهانی ایران دارای شکاف های جدی از نظر گونه شناسی، موضوعی و … است که نیازمند رفع آنها برای ثبت موفق در سال های آتی است. برطرف کردن شکاف ها می تواند به توازن میراث جهانی در کل کشور از لحاظ توزیع جغرافیایی و موضوعی کمک کند.

کشور ایران باید برای بهره برداری از فرصت های ایجاد شده از ثبت میراث جهانی، با برنامه محوری ثبت جهانی را از مقوله ای موضعی به موضوعی جامع و دارای ظرفیت برای توسعه در مناطق کم برخوردار تغییر دهد.

ایران از دوره اول (۱۹۸۰-۱۹۷۶) دیگر هیچ گاه به عضویت کمیته میراث جهانی، به عنوان مهم ترین نهاد در ثبت جهانی یک اثر، در نیامده است. عضویت ایران در این کمیته می تواند به ثبت موفق آثار و همچنین تأثیرگذاری در فرایند میراث جهانی و تعمیق روابط با دیگر کشورها کمک کند. عضویت در کمیته میراث جهانی همچنین می تواند به توسعه ابزارهای چانه زنی ایران در دیگر کمیته های یونسکو کمک کند.

مشارکت مردم و ذی نفعان در فرایند میراث جهانی در کمترین میزان خود است، این درحالی است که مشارکت و همراهی مردم می تواند به ثبت موفق یک اثر و بهره برداری صحیح از مواهب ثبت جهانی و توسعه در مناطق کم برخوردار کمک کند و تجربه مشارکت مردم و ذی نفعان در فرایند میراث جهانی در دنیا نمونه های موفقی را به همراه داشته است.

به واسطه محدودیت های ایجاد شده توسط ثبت جهانی ازجمله حرائم آثار ثبت شده که اغلب محدوده های وسیعی را با محدودیت های حفاظتی روبه رو می کند و نظارت و حساسیت مستمر بر روی اثر ثبت شده توسط وزارت میراث فرهنگی و یونسکو و مشاوران آنکه هر دو عامل فشار بر مردم محلی به دلیل جلوگیری از توسعه نامتوازن می گذارد، عدم همراهی مردم می تواند خطری برای این آثار و درنهایت کشور به وجود آورد.

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

- هیچ جایگاه مشخصی برای افراد خبره و همچنین مؤسسات غیرانتفاعی مرتبط با میراث جهانی در فرایند میراث جهانی در کشور دیده نشده است. این درحالی است که تجربه و توان علمی این افراد و مؤسسات می تواند در ثبت موفق آثار کمک کند.

- اصلاح ساختار انتخاب آثار نامزد با ایجاد شورای میراث جهانی در درون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با حضور همه نهادهای مرتبط ازجمله وزارتخانه های امور خارجه، کشور و راه و شهرسازی و سازمان های محیط زیست و همچنین نهادهای غیرانتفاعی همچون کمیته ملی ایکوموس و IUCN، اعضای هیأت علمی دانشگاه ها، خبرگان و مدیران و دست اندرکاران سابق میراث جهانی در ایران،

- تهیه مطالعات تکمیلی برای شناسایی خلاءهای فهرست میراث جهانی و فهرست موقت ایران و تدوین سند چشم انداز میراث جهانی ایران،

- پیگیری عضویت ایران در کمیته میراث جهانی با محول کردن مسئولیت آن به وزارت امور خارجه با الحاق یک تبصره به بند «۱۸» ماده (۴) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی،

- راه اندازی وب گاه میراث جهانی ذیل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی؛ ازاین طریق می توان همه اطلاعات موجود درخصوص فرایند میراث جهانی را با مردم به اشتراک گذاشت و می توان فرصت همراهی با ذی نفعان و مردم در فرایند میراث جهانی را ایجاد کرد. از طرفی می تواند بستری برای ارتباط گردشگران خارجی با آثار ثبت جهانی ایران باشد و به طورکلی در جهت تبلیغ و ترویج ارزش های آنها عمل کند،

- تدوین دستورالعمل انتخاب آثار و فرایندهای اجرایی شورای میراث جهانی با الحاق یک تبصره به بند «۳» ماده (۴) اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی،

- امکان سنجی ثبت آثار فهرست موقت ایران برای نامزدی نهایی به منظور ثبت در فهرست میراث جهانی،

- تعریف نظام طبقه بندی آثار ملی برای تسهیل در شناسایی آثار واجد ارزش ثبت در فهرست میراث جهانی،

- تدوین قانون ساماندهی و حمایت از میراث جهانی کشور با هدف تکمیل قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی؛ این قانون تکمیلی باید در جهت مشخص کردن جایگاه سازمانی میراث جهانی در نهاد متولی، ارائه جایگاه سازمان های مردم نهاد در فرایند میراث جهانی، محل تأمین منابع مالی برای حفاظت از میراث جهانی و تدوین پرونده های نامزدی و همچنین ارتباط منطقی بین ثبت میراث جهانی و گردشگری حفاظت محور عمل کند.