اصفهان به روایت نقشه های تاریخی

نقشه برداری در تاریخ ایران سنت مرسومی نبوده است و به همین دلیل اسناد بسیاز محدودی در این مورد وجود دارد، سیاحان غربی با ورود به ایران، نقشه هایی را ترسیم کردند که به شناخت ما از تاریخ اصفهان و مرمت بناها کمک می کند. امروزه به مرور دقیق ترین نقشه ها از شهر اصفهان ترسیم شده اند.

به گزارش «دنیای سفر»، این جملات بخشی از صحبت هایی بود که بعد از ظهر روز دوشنبه (۳ اردیبهشت ماه) به مناسبت هفته فرهنگی اصفهان و در نشستی با عنوان «اصفهان به روایت نقشه های تاریخی» در محل موزه گرمابه علی قلی آغا بیان شد.

در ابتدای این جلسه، شعله وحدت پور، معمار و پژوهشگر مرمت بناهای تاریخی گفت: هر وقت نامی از نقشه های کهن برده می شود، ما توقع داریم که نقشه هایی که توسط معماران اولیۀ طراحی شده را ببینیم اما کشور ما با مقوله هایی همچون مستندنگاری و آرشیو اسناد مکتوب بیگانه بوده و تعداد اندکی از این اسناد به دست ما رسیده است. این اسنادی که امروزه وجود دارد هم حاصل تلاش سیاحان و جهانگردان غیر ایرانی است.

او که معتقد است اصفهان، میراث دار تمدن های کهن بوده است و از دوران مادها و ساسانیان تا قاجار و پهلوی ساخت وسازهای مختلف در آن صورت گرفته است، افزود: وجود ابنیه های تاریخی در شهر ما گواهی بر این مطلب است که معماران ما با ریاضیات، هندسه، ابزار و مصالح و ایستایی ساختمان ها آشنا بودند. از هندسه و ریاضیات برای طراحی گره ها و کاشی ها استفاده می شد. ریاضیات برای تبدیل شدن به نقشه معماری به یک سری ابزار نیاز داشت مثل خط کش ها، تزارها، پرگارها و گونیاهای مختلف و اسطرلاب که توسط معماران استفاده می شد.

این مهندس معمار با اشاره به اینکه کاغذ در گذشته مثل امروز در دسترس نبوده است و معماران بر تخته ای همچون تخته رسم، طراحی می کردند، گفت: این تخته، «تخته زیج» نام داشته و تاشو بوده است. روی تخته زیج مندرج است و در ۲ حالت شطرنجی و پرسپکتیو ترسیم می شده است . روی این صفحه، بخش های مختلف نقشه را ترسیم می کردند.

وحدت پور ادامه داد: متأسفانه تنها ترسیم های میرزا اکبر محدث الدوله باقی مانده که مربوط به دوره قاجار است. ایشان حدود ۲۳۸ سند از خود به جای گذاشتند و در دوره ای این مجموعه اهدا شده و خارج از ایران است. در موزهٔ ترکیه نیز نقشه ای مربوط به دوره تیموری وجود دارد که بر اساس تحقیقات، مسجدی در خراسان را نشان می دهد. غیر از این دو سند دیگری از ترسیمات گذشته وجود ندارد.

او با اشاره به مربع های کوچکی که بر روی تخته زیج ترسیم می شده، افزود: رسم این مربع ها، براساس سیستم اندازه گیری درازای کهن بوده است. در سال ۱۸۰۰ میلادی سیستم متریک در فرانسه تدوین شد و به مرور زمان کشورهای مختلف آن را پذیرفتند در کشور ما این سیستم، در سال ۱۳۱۱ تصویب شد.

این مدرس دانشگاه، با بیان اینکه سیستم و واحدهای اندازه گیری در ایران پیش از ورود متریک، گز، گره، بهر و مو بوده است، اضافه کرد: هر گز برابر با ۱۰۶ سانتی متر و ۶۶ میلی متر، هر گره برابر با ۶ سانتی متر و ۶۶ میلی متر، هر بهر برابر با ۳ سانتی متر و ۳۳ میلی متر و هر مو برابر با یک دوم بهر بوده بوده است. اعشاری شدن اندازه ها به علت تبدیل شدن آنها به سانتی متر رخ داده است. لازم به ذکر است که هر گز به ۱۶ گره تقسیم می شده است.

او با تأکید بر اینکه در دوره قاجاریه، معماران به واسطهٔ نجم الدوله اصفهانی که معلم حساب و هندسه دارالفنون بودند، با سیستم متریک آشنا شدند، بیان کرد: از دوره ایشان، در پایین نقشه ها دو مقیاس اندازه گیری متریک و گز شاه که حدود ۱۱۲ متر است، ترسیم می شده است.

وحدت پور با بیان اینکه ارنست هولستر عکس های زیادی از اصفهان به جای گذاشته است، تأکید کرد: تصویری از اصفهان دوران ناصرالدین شاه توسط او ثبت و به جا مانده که نشان می دهد که هیچ خیابانی هنوز در آن ساخته نشده است. در قسمت مرکزی تصویر، مسجد جامع به چشم می خورد و در دوردست یدان نقش جهان دیده می شود.

او با اشاره به اینکه اطلاعات در مورد اصفهان پیش از اسلام، بر اساس داده های سفرنامه ها جمع آوری شده است، افزود: اصفهان در آن دوران به دو هستۀ جی و یهودیه تقسیم می شده است. جی از برج و بارو برخوردار بوده است. در دوران اسلامی ایوب بن زیاد، حاکم اصفهان، بین این دو هسته یک منطقه دیگر بنا می کند که خوشینان نامگذاری شده است. به مرور منطقه خوشینان و یهودیه به یکدیگر پیوند می خورند و شهر جی به مرور زمان از رونق می افتد.

این معمار و پژوهشگر مرمت در مورد شهر جی اظهار کرد: شهر جی در دوران پیش از اسلام، ۴ دروازه داشته و در قسمت مرکزی آن یک کهندژ یا آتشگاه وجود داشته است. روبروی یکی از دروازه های آن یک بازارچه بوده است و تاجران کالاهای خود را در آنجا به فروش می رساندند.

وحدت پور در خصوص اصفهان پس از اسلام بیان کرد: در دوره اسلامی، ایوب بن زیاد در بین جی و یهودیه یک قصر سلطنتی برای خود و یک مسجد و یک بازار به سمت یهودیه احداث می کند که بعدها با بازار یهودیه تلاقی کرده و گسترش یافته است. مسجد جامع امروزی در سال ۱۵۶ هجری قمری در این منطقه ساخته شده و گسترش پیدا کرده است .

او با اشاره به اینکه در دوران اسلامی افرادی چون ابن بطوطه و ناصرخسرو توضیحات متنوعی ارائه داده اند، افزود: استخری نقشه ای از اصفهان ثبت کرده است. این نقشه در اصل در قرن ۴ هجری قمری کشیده شده و نقشه ای که امروزه از آن وجود دارد بازترسیمی از کتاب استخری در قرن هفتم است. در این نقشه، بیابان هایی که بین فارس و خراسان توضیح داده شده و نام اصفهان در آن ذکر شده است.

این مدرس دانشگاه، ادامه داد: آدام اولئاریوس، سفرنامه نویس آلمانی، در دوران زندگی شاه صفی، وارد ایران می شود. او دبیر سفیر کشورش بوده است و مأموریت داشته که هرکجا را که لازم است، ترسیم کند. او تصویری با ذهنیت اروپایی از اصفهان کشیده است. این تصویر در دوره های بعدی، رنگ گذاری و شفاف تر شده است. اولئاریوس، از اصفهان تصویر یک شهر بزرگ با برج و بارو را ترسیم کرده. میدان نقش جهان، پیوند با میدان عتیق، مناره های مختلف، چهارباغ، پل الله وردی خان، عباس آباد جلفا و کوهستان صفه، در این تصویر دیده می شوند.

وحدت پور خاطرنشان کرد: سیاحان، کل شهر اصفهان را به تصویر نکشیدند تنها مناطق خاصی چون دولت خانه و چهارباغ را ترسیم کردند زیرا اذن ورود به همه مکان ها را نداشتند بنابراین از دوران قاجار و پهلوی، اولین ترسیم ها را از شهر اصفهان داریم.

او با اشاره به اینکه نقشه ای در سال ۱۳۷۶ توسط خانم مهوش عالمی ترسیم شد که بر اساس نقشه نوئل در دوره قاجار بوده و باز ترسیم شده، اضافه کرد: محدوده قرمزرنگ در این نقشه، مربوط به دروازه برج و باروی کهن اصفهان است. بازار، میدان عتیق، محور چهارباغ مکان یابی شده و این بانو، تلاش کرده که موقعیت عناصر از دست رفته را پیدا کند.

این معمار و پژوهشگر، با اشاره به اینکه در سال ۲۰۰۷، گلمین معمار و باستان شناس فرانسوی، در نقشه اش، با دقت بیشتری حصار شرق اصفهان را مکان یابی کرده است، خاطرنشان کرد: در این نقشه، میدان نقش جهان، دولت خانه صفوی و محور چهارباغ و باغ فرح آباد دیده می شود.

وحدت پور ادامه داد: تصویر دیگری نیز وجود دارد که زمان ترسیم آن و نگارنده اش مشخص نیست. این نقشه در جهت معکوس گلمین از روی بلندی کوه صفه ترسیم شده است. در سمت چپ باغ فرح آیاد دیده می شود. مربعی که در تصویر هست، همان باغ هزارجریب را نشان می دهد و در امتداد آن چشم اندازی از شهر اصفهان و چهارباغ دیده می شود.

او با بیان اینکه در میان سال های ۱۸۴۰ تا ۱۸۴۲ میلادی، پاسکال کوست، معمار و شهرساز فرانسوی، در دوره محمدشاه قاجار وارد ایران شده. او نقشه های بی نظیری از محوطه های تاریخی ترسیم کرده و ما مدیون او هستیم، تأکید کرد: اگر نقشه های او نبود ما اکنون برای مرمت نیز دچار مشکل بودیم. یکی از طرح های او، نقشه اصفهان است. در اصفهان ۶۹ آیتم را به انضمام محله های دوره قاجار مشخص کرده و علاوه بر این، واحدهای مسکونی را حتی خانه های تخریب شده را ترسیم کرده است. نقشه او اصفهانی که در حال گذار از صفویه به قاجاریه است را به ما نشان می دهد.

او در نقد نقشه پاسکال کوست، اظهار کرد: این نقشه در دو قسمت دچار مشکل است. اولی اینکه جهت میدان نقش جهان را موازی با چهارباغ ترسیم کرده است و دوم اینکه چون بازار اصفهان پر پیچ و خم بوده از ترسیم آن صرف نظر کرده است. مقیاس این نقشه، یک به دویست و پنجاهم است و دقت خوبی نسبت به مقیاسش دارد.

او با اشاره به اینکه نقشه بعدی به دوره قاجار و سال ۱۸۵۰ و ۱۸۵۱ برمی گردد، افزود: آن روزها مصادف با ورود روس ها به ایران است. سرهنگ چریکف روسی، بر اساس گام این نقشه را ترسیم کرده است. خوانش این نقشه کمی مشکل است اما محلات و اراضی مختلف را به خوبی ترسیم کرده است. کتابی که این نقشه را منتشر کرده «اسناد تصویری شهرهای ایران در دوره قاجار» نام دارد.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: هدف چریکف، از ترسیم این نقشه، سیاسی و نظامی بوده و نقاط سوق الجیشی اصفهان همچون تپه های نظامی، راه ها، تعداد دروازه ها و مسیرهای مختلق را نمایش داده است. متأسفانه راهنمای نقشه ها مجزا از خود آنان قرار گرفته است اما کدگذاری های نقاط آن دقیق است. نسخه های اصلی این نقشه ها، خارج از کشور است.

وحدت پور با اشاره به اینکه سید رضا خان، صاحب منصب نظمیه، در فروردین ۱۲۹۹ اقدام به ترسیم نقشه می کند و بر اساس آنچه خودش نوشته در تاریخ ۲۵ دی ماه ۱۳۰۲، این نقشه اتمام یافته است، اظهار کرد: یک نسخه از این نقشه سیاه و سفید، در دانشگاه اصفهان وجود دارد و در آن فقط محور زاینده رود رنگی است.

اصفهان به روایت نقشه های تاریخی

سیستم متریک و گزی را در کنار نقشه ثبت کرده است. تک تک مدارس، مساجد، ادارت و غیره را نام برده است. به عنوان مثال در این نقشه گفته شده که اصفهان دارای ۱۶ دروازه است. ۸۵ حمام، ۱۰۹ مسجد و ۱۷ اداره نیز وجود دارد. مقیاس آن یک به چهار هزارم بوده و در چند نسخه محدود منتشر شده است. این نقشه توسط فردی گمنام با ابرنگ لکه گذاری شده و خواناتر می شود. به عنوان مثال کشتزارها سبز می شود.

او با اشاره به اینکه در سال ۱۳۴۹ دکتر سیروس شفقی تهیه و تنظیم یک نقشه را برعهده می گیرد و نقشه توسط آقای داوودی تنظیم می شود، گفت: نقشه سید رضاخان، را از یک چهارهزارم، به یک هشت هزارم تغییر می دهند و برخی از اطلاعات نقشه در اثر این تغییر مقیاس حذف می شود. در راهنمای نقشه به عنوان مثال درج شده است که تکایا، مدارس، مساجد، غسال خانه ها، داروخانه ها و غیره از نقشه حذف شده است. آیتم های زیادی از ورژن دوم نقشه سیدرضا خان حذف شده است.

این مدرس دانشگاه، با اشاره به اینکه در سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶، عبدالله شاه سیا، نقشه سید رضا خان را بازترسیم می کنند و در نهایت« نقشه سید رضا خان جدید» ترسیم می شود، تصریح کرد: این ورژن جدید به علت اینکه مقیاس مشابهی دارند، نزدیکترین و مشابه ترین اطلاعات دارند. ایشان، استفاده از این نقشه را برای پژوهشگران و دانشجویان مجاز دانسته ولی ۱۰ درصد از عایدی فروش به دیگران را به خانه سالمندان اختصاص داده است. این سنت در بین کسانی که نقشه می کشیدند، رایج بوده است. میدان، چهل ستون، مخروبه باغ هشت بهشت، مدرسه چهارباغ، کاروانسرای عباسی، خیابان فرح آباد یا آمادگاه امروزی در این نقشه دیده می شود.

وحدت پور با اشاره به تحولات معاصر اظهار کرد: مرکز شرق شناسی شیکاگو پروژه ای در ایران اجرا می کند. طبق این پروژه از محوطه های تاریخی ایران عکس هوایی تهیه می شود. با پیشرفت صنعت عکس برداری، اشمیت از موسسه شرق شناسی شیکاگو شروع به عکسبرداری از آسمان ایران کرد.

او ادامه داد: از عکس سال ۱۳۳۵ بن مایه تغییرات دوره پهلوی به چشم می آید. باغ ها، به کارخانه ها و نهادهای مختلف تبدیل می شوند و عنوان دانشگاه اصفهان به چشم می آیند. نقشه هایی از سال ۱۳۴۳ و نقشه ۱۳۴۴ نیز وجود دارند. خیابان های مختلفی در این نقشه ها به چشم می آیند که به خیابان های امروزی شباهت دارند و برای ما آشنا هستند.

این پژوهشگر میراث فرهنگی، خاطرنشان کرد: زنده یاد عباس بهشتیان که عضو انجمن آثار ملی بوده، به کمک اداره فرهنگ و هنر اصفهان، نقشه ای از اصفهان تهیه کرده است. هدف ترسیم این نقشه، این بوده که عوارض بخش های مختلف را برآورد کنند. در این نقشه،اسم و محدوده هر محله در اصفهان قدیم مشخص و با توجه به ارزش زمین در هر محله، برای خانه ها عوارض تعیین شده است .

وحدت پور با اشاره به اینکه در سال ۱۳۵۲، دکتر شفقی به همراه عباس بهشتیان و حسن داوودی نقشه ای ترسیم کردند و محله های مختلف را مشخص کردند، افزود: در این نقشه گسترش شهر رو به جنوب کاملا پیداست و باغات صفوی درحال حذف شدن هستند و به شهرک ها و بخش هایی از دانشگاه اصفهان تبدیل شده اند. در سال ۱۳۵۳ به مرور سازمان برنامه و بودجه مسئول تهیه نقشه ها شد و مرکز آمار ایران بنا به درخواست این نهاد از اصفهان نقشه ای ترسیم کرد.