ریه های محلات نفس تازه می کنند؟

باغ های پولگان به عنوان ریه های تنفسی محلات و یادگاری از گذشته های نه چندان دور پس از سال ها کانون توجه قرار گرفتند تا شاید گام در مسیر احیای آنها گذاشته شود.

به گزارش «دنیای سفر»، محلات شهری است که از گذشته های دور، کوچه ها به عنوان یکی از شاخصه های آن شناخته می شدند و گویا نام محلات (محله ها، جمع محله) نیز برگرفته از همین مفهوم است. اگرچه در سال های اخیر محلات مانند دیگر شهرها، رخت توسعه بر تن کرده و به دلیل برخورداری از معادن سنگ های تزئینی، این توسعه، شتاب و کیفیت متفاوت تری نسبت به سایر شهرها داشته و این توسعه بر سیمای این شهر تاثیر گذاشته است، اما هنوز هم در بخش زیادی از بافت مرکزی شهر، کوچه های باریک و تودرتو که یادگاری از همان دوران است، به چشم می خورد.

از دیگر شاخصه های محلات، باغ های این شهر بوده است که می توان آنها را از عناصر هویتی محلات دانست. اگر از گذشتگان سوال کنیم، از باغ هایی سخن می گویند که محلات را به یک باغ شهر تبدیل کرده بودند، اما این باغ ها اکنون دیگر وجود ندارند و جای خود را به ساختمان داده اند. یکی از یادگاران محلات از آن دوران، باغ های پراکنده ای هستند که تقریبا در نواحی شمالی محلات قرار داشتند که کم کم خشک شده یا جای خود را به مزارع کشاورزی داده اند و نمی توان به عنوان یک مجموعه یکپارچه به آنها نگاه کرد.

پولگان، پوششی مخملی در آغوش محلات

اما باغ های دیگری وجود دارد که با پشت سر گذاشتن رویدادهای بسیار و ناملایمات طبیعی و انسانی، هنوز شکل خود را حفظ کرده و در میان مردم با عنوان باغ های «پولگان» شناخته می شوند. باغ های پولگان تقریبا در محدوده شمال غربی محلات واقع شده اند. درختان خشکیده اطراف محدوده کنونی باغ ها که در فاصله دور یا نزدیک از آن قرار گرفته و دیوارهای رو به نابودی که در اطراف برخی از این درخت ها مشاهده می شود، نشان می دهد که آن مناطق نیز روزگاری باغ بوده اند.

ریه های محلات نفس تازه می کنند؟

اگر فرضیه باغ بودن این مناطق را درست دانسته و آن را با باغ های پولگان مرتبط بدانیم، می توان اظهار کرد که پهنه باغی در این منطقه در گذشته بین ۸۰ تا ۱۰۰ هکتار بوده است اما آنچه که اکنون باقی مانده و شکل باغ دارد، به زحمت به ۲۰ تا ۳۰ هکتار می رسد.

باغ های پولگان در کنار درختان چنار و درختان بوستان سلامت، به عنوان ریه های عمده تنفسی شهر محسوب شده و زیبایی و طراوت را به شهر هدیه می کنند و از این جهت، نقش ویژه ای در اکوسیستم محلات بازی می کنند. حرکت شهرها به سمت صنعتی شدن و افزایش آلاینده ها، اهمیت فضای سبز را چند برابر می کند اما آنچه که به پولگان اهمیت دوچندان می دهد، تلفیق باغات با کوچه های پیچ در پیچی است که یکی از مشخصه های محلات را شکل می دهد. از این رو، باغ ها و کوچه باغ های پولگان به المان هویتی محلات تبدیل شده اند.

باغ های پولگان با بهره مندی از درختان مثمر بسیار از جمله آلو، آلوچه، گیلاس، آلبالو، سیب، به، گردو و درختان دیگر، علاوه بر اینکه ابزاری جهت تامین معاش خانواده باغداران بوده، در فصل بهار و تابستان با خلق جلوه های بصری زیبا در کنار جریان پرطراوت آب، بازدیدکنندگان را به شگفتی وامی دارد و قدم زدن در کوچه باغ هایش، آرامش را به انسان هدیه می کند. کمتر شهروند محلاتی وجود دارد که بخشی از خاطرات کودکی اش با باغ های پولگان پیوند نخورده باشد.

تهدیدهایی که بلای جان پولگان شده اند

در سال های اخیر پنج عامل عمده، حیات این ثروت ارزشمند را تحت الشعاع خود قرار داده و حتی اگر طرحی روی کاغذ برای احیای باغات موجود بوده، حداقل در عرصه اجرا، از اقدام عملی برای احیای باغات خبری نبوده است. ایسنا پیشتر در گزارشی با عنوان «پرونده احیای باغات محلات دوباره روی میز!» به این موضوع پرداخته است. «ساختمان سازی»، «آتش سوزی های عمدی و اتفاقی»، «گسترش معابر شهری»، «کمبود منابع آبی» و «مالکیت (وراثتی بودن و مالکیت خرد)»؛ پنج عامل عمده ای است که پای خود را روی گلوی باغات گذاشته اند.

در اثر گذشت زمان، درگذشت مالکان اصلی و پیدایش خرده مالکان، رسیدگی به باغ ها توجیه اقتصادی خود را از دست داده و مالکان، عطای باغداری را به لقایش بخشیده اند. تعدادی از باغ ها نیز بدون مالک رها شد تا تقدیری جز خشک شدن برای آنها در پیش نباشد. البته این رهاشدگی در برخی موارد به شکل هوشمندانه و برای خشک شدن درختان به امید تغییر کاربری باغ است. کمبود منابع آبی نیز از دیگر علت هایی است که حیات باغات را تهدید می کند.

یکی از اقداماتی که باغات پولگان را در موقعیت جدیدی قرار داد، ایجاد خیابان شیخ زین العابدین محلاتی بود که خیابان امام خمینی(ره) را به خیابان آیت الله مقدسی متصل می کرد. احداث این معبر موجب شد که بخشی از درختان از بین بروند. با توجه به کم عرض بودن معابر هسته مرکزی محلات و به وجود آمدن ترافیک سنگین هسته مرکزی شهر در ساعات ابتدایی شب، این معبر توانست از بار ترافیکی آن اطراف بکاهد و احداث آن اجتناب ناپذیر به نظر می رسید اما برخی معتقدند شاید می شد مسیر بهتر و هرچند طولانی تری برای احداث آن انتخاب کرد تا آسیب کمتری به باغات وارد شود. با گذشت چندین سال و تغییر چندباره شورای اسلامی و شهردار، بازگشت به گذشته و بررسی نقاط ضعف یا قوت احداث معبر در این نقطه نمی تواند جذابیتی داشته باشد پس باید از آن گذشت.

با احداث خیابان شیخ زین العابدینی، بخشی از باغ ها کنار خیابان اصلی قرار گرفت تا حیات این دسته از باغات در معرض خطر قرار گیرد. اینجا بود که آتش سوزی های متعدد بلای جان باغ ها شد تا شاید از بین رفتن درختان، مسیری برای سبز شدن ساختمان باشد. ایسنا در آن زمان بارها اخبار آتش سوزی باغات را پوشش داده بود و به اذعان مسئول واحد آتش نشانی محلات، عمدی بودن برخی از آنها به اثبات رسیده بود.

کابوس بی پایان آتش در محلات

بر اساس اعلام آتش نشانی شهرستان محلات، از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱، تعداد ۸۱ مورد حریق در باغات محلات گزارش شده است که ۱۰ مورد از این تعداد، ناشی از آتش سوزی با استفاده از کبریت عنوان شده است. ۱۰ مورد عمدی تشخیص داده شده است و علت ۶۱ مورد دیگر، «سایر موارد» اعلام شده است. سال ۹۵ با ۱۲ مورد حریق، بیشترین و سال ۱۴۰۰ بدون حریق، کمترین میزان را به خود اختصاص داده است. اگرچه علت ۷۱ درصد این آتش سوزی ها، «سایر موارد» ذکر شده است اما مشاهدات شهروندان نشان می دهد که بیشتر این حریق ها در حوالی خیابان جدیدالاحداث شیخ زین العابدین محلاتی و در محدوده باغ های پولگان بوده است و نابودی عمدی باغ به امید تغییر کاربری، در دسترس ترین علتی است که می توان برای آن متصور بود. گویا در مقطعی، اعزام آتش نشانان محلات برای اطفای حریق، باغات به ماموریت روتین برای آنان تبدیل شده بود.

چتر قانون برای حمایت باغ های پولگان باز شده است؟

وجه مشترک صحبت های تمام مسئولان مرتبط با باغات، عدم صدور مجوز تغییر کاربری باغات است که می تواند اقدام مثبتی در جهت حفظ باغ ها باشد. باغات در طول سال های اخیر قوانین متفاوتی را به خود دیده اند. در سال ۹۶ مصوبه ای ویژه باغات در محلات وضع شد که بر اساس آن، در هر باغ و با هر متراژی می توان اتاق کارگری ایجاد کرد. دیوارهای باغ را نیز بر اساس عرف منطقه می توان مرمت کرد. بر اساس این قانون، در صورت موجود بودن سند مالکیت (شش دانگ یا مشاع) یا گواهی ثبتی مالکیت از اداره ثبت اسناد و املاک و با پیش شرط حفظ کاربری باغ، امکان احداث اتاق کارگری تا متراژ ۲۰ متری برای باغات تا هزار و ۵۰۰ متر، اتاق ۳۰ متری برای باغات هزار و پانصد تا دو هزار متری و اتاق ۴۰ متری برای باغاتی که مساحت آنها بیش از دو هزار متر است، فراهم شده بود.

با آغاز سال ۱۴۰۰ این مصوبه ابطال شد و در قانون جدید، احداث اتاق کارگری مستلزم وجود سند مالکیت شش دانگ به همراه مساحت حداقل یک هکتاری باغ است. اتاق نیز باید در ورودی باغ احداث شده و نقشه و کروکی اتاق نیز توسط نظام مهندسی تعیین می شود. در این قانون حداکثر ارتفاع دیوار قابل احداث باغ نیز ۱۲۰ سانتیمتر تعیین شده است. در صورتی که زیرساخت هایی از قبیل آب، برق و گاز در دسترس بوده و دستگاه خدمات رسان بتواند خدمات خود را ارائه دهد و احداث اتاق بدون تخلف و بر اساس موافقت نامه انجام شود، امکان ارائه آن به متقاضی وجود خواهد داشت. فلسفه اجبار به احداث اتاق در ورودی باغ می تواند به منظور جلوگیری از محوطه سازی یا ایجاد فضاهای دیگر از ورودی باغ تا اتاق باشد.

تزریق خون گردشگری به رگ های پولگان

در سال ۱۴۰۲ شهرداری محلات تصمیم به بازسازی یکی از معبرهای کوچه باغ های پولگان محلات گرفت تا با تزریق خون گردشگری در یکی از رگ های پولگان، گامی در مسیر احیای آن برداشته شود.

عزیز تقی زاده، شهردار محلات در گفت و گو با ایسنا با اشاره به قوانین شهرداری در ارتباط با حفظ و نگهداری باغات و فضای سبز شهری اظهار کرد: شهرداری در قبال تمام فضاهای سبز موجود یا قابل ایجاد در محدوده شهر مسئولیت داشته و به آن توجه ویژه ای دارد و برای استفاده از باغات داخل محدوده یا ساخت و ساز در آن ضوابطی وجود دارد که شهرداری با حساسیت بسیار به آن عمل می کند.

وی با تاکید بر عدم امکان تغییر کاربری باغات در محدوده شهر، گفت: شرط ساخت و ساز در باغات، حفظ و احیای سبزینگی و فضای سبز باغ است و با این شروط، امکان ایجاد ساختمان با حداکثر فضای اشغال ۱۵۰ متر در دو طبقه وجود دارد. در غیر این صورت امکان ارائه پایان کار به آن بنا وجود ندارد. در خارج از محدوده شهر اگرچه شهرداری در بسیاری از موارد برای جلوگیری از نابودی باغات و فضای سبز همکاری می کند اما متولی آن جهاد کشاورزی است. البته کمیسیون قطع اشجار شهرداری ناظر بر عدم قطع درختان در محدوده تا انتهای حریم شهری است.

وی یکی از دلایل خشک شدن برخی باغ ها را کم بودن مساحت آنها دانست و افزود: شاید تعداد باغات پنج هزار متری در حریم شهر کمتر از ۱۰ مورد باشد و مساحت قریب به اتفاق باغ ها در حدود هزار متر مربع است. با توجه به بالا بودن هزینه های حفظ باغات، نگهداری از باغ با این مساحت برای مالکین صرفه اقتصادی ندارد و باید با ایجاد جذابیت برای مالکین، انگیزه و علاقه حفظ و احیای باغ برای آنان به وجود بیاید.

تقی زاده تغییر سبک زندگی را یکی از دلایل عدم جذابیت حفظ باغات برای مالکین دانست و ادامه داد: از طرفی نبود صرفه اقتصادی باعث رها شدن باغ ها شده و با رها شدن آن، وضعیت کنونی اتفاق می افتد. شهرداری از هرگونه اقدامی که ضمن حفظ فضای سبز، به ایجاد انگیزه در مالکین کمک کند، حمایت می کند.

وی تصریح کرد: با اجرای «طرح ساماندهی، بازپیرایی، احیا و محوطه سازی کوچه باغ های پولگان»، به دنبال ایجاد جذابیت برای حضور مردم در باغات هستیم. اگرچه مجوز هیچ گونه تغییر کاربری برای باغ ها صادر نمی شود اما امکان اجرای طرح های گردشگری در باغ ها وجود دارد. با اجرای این طرح به صورت پایلوت در یکی از کوچه باغ های پولگان می توان نسبت به ایجاد نگاه مثبت در باغ ها امیدوار بود.

در طرح ساماندهی چه اتفاقی می افتد؟

محمد صالحی، رئیس شورای اسلامی شهر محلات نیز در اینباره گفت: از گذشته کوچه باغ های محلات به عنوان یک ظرفیت مناسب گردشگری مطرح بود اما به دلایل مختلف در دوره های گذشته به آن پرداخته نشده بود. با برنامه ریزی صورت گرفته در دوره ششم شوراهای اسلامی شهر محلات و هماهنگی با شهرداری، ساماندهی کوچه باغات با هزینه ای بالغ بر ۵ میلیارد تومان در دست اقدام بوده که در روزهای آینده به بهره برداری کامل خواهد رسید.

وی استفاده از ظرفیت گردشگری باغ های پولگان را از اهداف این پروژه برشمرد و اظهار کرد: با توجه به پیشرفت های شهری و حرکت به سمت توسعه شهرنشینی، مدرنیزه و صنعتی شدن جوامع، حفظ بافت های قدیمی با استفاده از مصالح قدیمی می تواند تداعی کننده آداب و رسوم و فرهنگ کهن منطقه باشد. با توجه به گردشگر پذیر بودن محلات، می توان از این ظرفیت برای توسعه گردشگری شهر استفاده کرد.

وی تلاش جهت احیای باغات را از دیگر اهداف این پروژه عنوان کرد و ادامه داد: باغ ها علاوه بر اینکه ریه های تنفسی شهر محسوب می شوند، در حفظ و افزایش زیبایی سیما و منظر شهری نیز نقش ویژه ای دارند. می توان با زیباسازی معابر باغ ها و ایجاد زیرساخت ها، نسبت به ایجاد انگیزه در مالکین برای احیای باغ ها امیدوار بود. با توجه به کم تردد بودن و فقدان نور در این معابر، بعضا شاهد آسیب های اجتماعی در این معابر بوده ایم ولی با ایجاد زیرساخت و تامین روشنایی، می توان از این آسیب ها پیشگیری کرد.

صالحی افزود: با همکاری فرمانداری، اداره جهاد کشاورزی، اداره منابع طبیعی و دستگاه های خدمات رسان محلات مانند اداره برق، یکی از معابر اصلی کوچه باغ ها به طول حدود ۴۷۰ متر که دارای کوچه های فرعی متعددی بود، انتخاب شد تا با مصالح قدیمی مانند کاهگل، درپوش آجری، ایجاد طاقچه های قدیمی و کف سازی سنتی سنگی با بیش از ۹۵ درصد پیشرفت فیزیکی، بازسازی شود. وسعت پروژه با احتساب مساحت دیوارها و کوچه های فرعی به چهار هزار متر مربع می رسد.

وی با اشاره به تصویب چند طرح گردشگری برای این باغات در سنوات گذشته، تصریح کرد: در نقاطی از این معبر، ایجاد مبلمان شهری و ارائه برخی خدمات انجام خواهد شد اما هدف اصلی، طرح گردشگری این محدوده است که کاربری های متعددی از قبیل باغ رستوران و اماکن بوم گردی در آن دیده شده که امیدواریم با اجرای پروژه جاری، اجرای این طرح ها تسهیل شود.

با احداث این معبر می توان امیدوار بود که دسترسی آتشنشانی به باغ ها تسهیل شود و در صورت وقوع آتش سوزی، در کمترین زمان ممکن نسبت به اطفای حریق اقدام شود چراکه مردادماه سال ۱۴۰۲ نیز وقوع آتش سوزی در ۶ باغ از باغ های پولگان، مساحتی نزدیک به پنج هزار متر را در بر گرفت و به دلیل عدم امکان تردد خودرو به داخل باغ، اطفای حریق از طریق ۳۰۰ متر شیلنگ انجام شد و اطفای حریق دو ساعت و نیم طول کشید.

در سال های اخیر با کمرنگ شدن امید سودجویان نسبت به تغییر کاربری باغات به مسکونی یا تجاری، حریق در محدوه باغ های پولگان به شکل محسوسی کاهش پیدا کرده است اما تنها با تکیه بر این موضوع نمی توان دلخوش به احیای باغات بود زیرا کمبود منابع آبی نیز تهدیدی بالقوه برای باغات محسوب می شود که باید برای آن تدبیری اندیشید. شناسنامه دار کردن و ثبت این باغات به عنوان یک میراث ملموس شهر محلات که یکی از مولفه های هویتی آن است می تواند چتر حمایتی قانون برای باغات را محکم تر و گسترده تر کند.

حرکت در مسیر توسعه شهرنشینی و پیشرفت صنعت اجتناب ناپذیر است، اما آلودگی های مختلف زیست محیطی را به همراه دارد ، بر این اساس، نقش درختان و فضای سبز در کاهش آلودگی هوا بسیار قابل توجه است، بر این اساس باغ های پولگان علاوه بر زیبایی بصری و ظرفیت های متنوع گردشگری، در پالایش هوای محلات به عنوان ریه های این شهر، نقش غیرقابل انکاری دارند، بنابراین باید توجه دوچندانی به این پهنه سبز و ارزشمند محلات داشت.

البته نباید فراموش کرد که در تدوین طرح های گردشگری برای باغات پولگان، ظرفیت پذیرش جمعیت در کوچه باغ ها و زیرساخت های خدماتی مورد نیاز گردشگران در منطقه به میزان کافی و با کیفیت مناسب نیز باید دیده شود چراکه افزایش بی رویه و بی ضابطه حضور افراد در این عرصه از سویی و نبود خدمات مورد نیاز به اندازه کافی می تواند عوارض منفی دیگری را نیز به همراه داشته باشد.