ماجرای فرش های دارالمساکین رشت

حدود یک سال است تعداد ۵ تخته فرش در موزه شهر رشت، به نمایش درآمده که در سال ۱۳۰۵ و توسط دارالمساکین بلدیه رشت بافته شده است اما شهردار و اعضاء شورای شهر از وجود این فرش ها، تاریخچه و علت بافت آنها توسط شهرداری ۱۰۰سال پیش بی خبر هستند.

به گزارش «دنیای سفر»، در موزه شهر رشت، تعداد پنج تخته فرش به نمایش درآمده که سال و محل بافت این قالیچه ها، بحث برانگیز شده است. این فرش ها که با نخ های ابریشمی بافته شده در سالن اصلی موزه در معرض دید عموم قرار گرفته است. در انتهای حاشیه سه قالیچه و لابه لای گل های این هنر ایرانی، نوشته «بلدیه رشت، دارالمساکین» همراه با یک عدد که نشانگر تاریخ بافت است، دیده می شود. بر روی دو قالیچه، عدد ۱۳۰۶ و بروی یک قالیچه عدد ۱۳۰۵ بافته شده و دو قالیچه دیگر بدون عدد است.

مسئول امور موزه های گیلان، درباره این قالیچه ها می گوید: این تخته فرش ها در انبار موزه بود و طبق اسناد اموال موزه، سازمان میراث فرهنگی وقت در سال ۱۳۴۷ خورشیدی، این قالیچه ها را خریداری کرده است ولی نام فروشنده در لیست اموال مشخص نیست.

میثم نوائیان، با بیان اینکه موزه شهر رشت به صورت دوره ای، اموال موجود در مخزن را به نمایش عموم می گذارد، ادامه می دهد: ۲۰ خرداد ۱۴۰۲ و به مناسبت روز جهانی صنایع دستی، مقرر شد این فرش ها از انبار خارج و در معرض دید عموم قرار گیرند. بر اساس شناسنامه اثر، این تخته فرش ها، توسط «دارالمساکین اداره بلدیه رشت» و توسط زنان تحت پوشش دارالمساکین بافته شده است.

نوائیان اضافه می کند: وجود این فرش ها، از این جهت مهم است که بدانیم اولا بافنده ها گیلانی بودند و ثانیا بلدیه رشت زنان بی سرپرست و نیازمند را مورد حمایت قرار می داده و به تعبیری به جای ماهی، ماهیگیری به ایشان می آموخت، تا توانمند شوند.

وی، اگرچه اطلاعات تکمیلی پیرامون دارالمساکین بلدیه رشت ندارد، ولی اظهار می کند: طبق قانون، وظایف شهرداری ها، تنها کار عمرانی و خدماتی نیست و به نظر می رسد بلدیه رشت در اوایل قرن، بیش از عملکرد فعلی، کارهای زیربنایی و فرهنگی انجام می داد. تاسیس «دارالمساکین» و «دارالایتام» ویژه زنان بی سرپرست و نیازمند و کودکان یتیم و حرفه آموزی به آنها و خرید تضمینی محصولات تولید شده، تنها یکی از اقدامات زیربنایی بلدیه رشت بوده است. این فرش ها سندی بر این مدعاست که بلدیه رشت برای زنان نیازمندی که حرفه ای بلد نبودند، کارگاه قالی بافی دایر کرده بود تا زنان بی سرپرست علاوه بر حرفه آموزی، برای خود درآمد کسب کنند.

مسئول امور موزه های گیلان یادآور می شود: حدود یک سال از نمایش این قالیچه ها در موزه مردم شناسی و باستان شناسی شهر رشت می گذرد و منتظریم شهردار و مدیران شهرداری زمانی برای بازدید این قالیچه ها اختصاص بدهند و از دارالمساکین بلدیه رشت بپرسند.

اطلاعات ما پیرامون زمان تاسیس دارالمساکین و عملکرد این اداره محدود به اخباری است که در روزنامه های آن دوران منتشر شده است.

بلدیه رشت در سال های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ و آن زمان که هنوز عمارت فعلی بلدیه ساخته نشده بود، در یک مکان اجاره ای در «محله آفخرا» فعالیت می کرد.

آن زمان یکی از وظایف بلدیه طبق قانون، نظارت و کنترل بر بهداشت عمومی بود و بر امور نوانخانه ها، دارالمجانین، دارالمساکین و دیگر مراکز خیریه نظارت می کرد و در هزینه های جاری این مراکز مشارکت داشت. به عنوان نمونه برای فقرای دارالمساکین در زمستان ۱۳۰۴ هیزم و پوشاک مناسب تهیه می کند و آمار تعداد آنها هم ذکر شده است:« عده نفرات دارالمساکین رشت که از طرف مخارج بلدیه ماکول و ملبوس آنها داده می شود، مرد ۶۷ نفر، زن۴۰ نفر، دختربچه ۹ نفر و پسربچه ۹ نفر است و یک باب خانه هم اداره بلدیه برای جمع آوری فقرای جدید تهیه کرده است.» (روزنامه پرورش، چهارم و شانزدهم بهمن۱۳۰۴) وقتی بودجه یک سال مصوب برای سال ۱۳۰۵ بلدیه رشت را بررسی می کنیم، متوجه می شویم، رقم ۵۹۳ تومان بودجه برای دارالمساکین حتی بیشتر از بخش هایی همچون تنظیف شهر، هزینه اداری، اطفاییه و اداره بهداشت بلدیه بوده است. (همان روزنامه، ۱۳۰۵/۰۷/۱۵)

در دارالمساکین جز افراد ناتوان و بیمار، افراد سالم به ویژه زنان -که قادر به کارکردن بودند- در کارگاه های مختلف به کار گرفته می شدند. بررسی مطالب روزنامه های آن زمان نشان می دهد که علاوه بر فرش بافی، زنان با کارکردن در کارگاه های پارچه بافی و دیگر صنایع دستی توانمند می شدند. روزنامه پرورش در تاریخ چهارم خرداد ۱۳۰۵ می نویسد: « در دارالمساکین، شش دستگاه قالیبافی دایر بوده و برای اینکه زن های فقیر برای اینکه از شغل تکدی مستخلص سازند، به شغل قالی بافی داخل و قریبا ۶ تخته قالیچه به اتمام می رسد و ۶ دستگاه دیگر هم تهیه نموده اند. ۳دستگاه پارچه بافی دایر شده است و آقای زهری مدیر دارالمساکین نواقصات او را پیشنهاد نموده که پس از تکمیل نفرات مردانه و زنانه دارالمساکین لباس های وطن متحدالشکل تهیه نمایند.»

در روزنامه پرورش، اطلاعات جالبی درباره پارچه های بافته شده در دارالمساکین می خوانیم، مثلا کارکنان دوایر مختلف بلدیه رشت، لباس های متحدالشکل می پوشیدند. لباس هایی که پارچه آن در کارگاه پارچه بافی دارالمساکین تهیه شده بود: « در دارالمساکین بلدیه ۴ دستگاه نساجی، و ۲ دستگاه پاپیچ بافی و یک دستگاه لینت حاضر شده و چندین نفر از خواتین محترم به اتفاق زنان و دختران ساکنین، به پارچه بافی مشغول و از پارچه های بافته گذشته، لباس تابستانی سپور، عراده چی ها و مهتر و باغبان ها و اجزای اطفاییه را تهیه و تحویل نموده اند. و ۶ دستگاه قالی بافی نیز حاضر گردیده که دو دستگاه مشغول بکارند و دستگاه های دیگر قریبا بکار انداخته می شوند و چندین نفر هم از خواتین محترم باتفاق زن و دخترهای دارالمساکین مشغول به بافتن قالی های مرغوب هستند.» (پرورش س۵ ش۴۲۸ یکشنبه ۱۳۰۷/۰۶/۱۳)

رضا نوزاد، پژوهشگر تاریخ مطبوعات نیز با اشاره به بافت قالیچه توسط دارالمساکین به نقل از روزنامه پرورش (سال۳، شماره ۱۳۹ مورخ ۱۰تیر۱۳۰۵) می وید: «نفرات زنانه دارالمساکین یک جفت قالیچه به اتمام رسانیده و تحویل دائره مباشرت بلدیه نموده اند.»

به گزارش «دنیای سفر»، در ابتدای این قرن، بخاطر حوادثی همچون بمباران های متعدد رشت توسط روس ها از یک سو و قحطی های گسترده در کشور و مهاجرت بسیاری از هم میهنان به گیلان برای کار در مزارع، شاهد ازدیاد مساکین و کودکان بی والد هستیم. مضاف بر آن بسیاری از کارگران ایرانی که در سکوهای نفتی در باکو کار می کردند، بخاطر مشکل تابعیتی توسط دولت شوروی، رانده شده و گاهی به گیلان سرریز می شوند. بنابراین، شرایط شهر رشت در آن دوران بسیار بغرنج بوده و این تدبیر بلدیه برای حرفه آموزی به مساکین و خرید تضمینی کالاهای تولید شده وطنی بوده است.

برای مطالعه بیشتر درباره بودجه های دارالمساکین و سیر اقدامات این اداره زیر نظر بلدیه رشت، رجوع شود به تاریخچه بلدیه رشت، محمود نیکویه.