کاشی هفت رنگ اصفهان؛ هنر مصفایی که نایاب شد

این روزها کاشی هفت رنگ اصفهان زبانزد برخی محافل ملی و جهانی شده است.

به گزارش «دنیای سفر»، کاشی هفت رنگ اصفهان سده هاست که نظاره گران خویش را شیفته و مدهوش می کند؛ همان کاشی دلکشی که محمدعلی اسلامی ندوشن نامور در سیمای نگارین و چین وشکن هایش، در رنگ های جاندار و در شاعرانگی هایش چنان اشارت ها و ماجراهای مستوری دید که گفت «چکیدۀ تاریخ ایران» را باید در آن جست.

این روزها کاشی هفت رنگ اصفهان زبانزد برخی محافل ملی و جهانی شده است. دلیلش را همه می دانند؛ ثبت اخیرش در عرصۀ بین الملل. اما ما نیز برای آشنایی بیشتر با این کاشی های افسونگر هفت رنگ و درنگ دربارۀ جهانی شدنش، پای صحبت های محمدحسن مقضی پیشکسوت کاشی کاری و مجدالدین تاج رئیس اتحادیۀ صنایع دستی اصفهان نشستیم.

نشانی مستند و پرمنفعت برای هنرمندان نصف جهان

مجدالدین تاج، رئیس اتحادیۀ صنایع دستی شهرستان اصفهان در گفت و گو با ایسنا توضیح داد: ثبت جغرافیایی رشته های مختلف صنایع دستی ازاین رو که بستر تبلیغات و برندسازی فراهم می کند، حائز اهمیت بسیار است. همچنین پیامدها و منافع اقتصادی در چنین رویدادهایی مهم و اساسی به حساب می آید که در شاخه هایی چون بازاریابی یا مارکتینگ می توان در آن تأمل کرد.

او دربارۀ روند ثبت جهانی این هنر نصف جهان بیان کرد: کاشی هفت رنگ و اصولاً چنین هنرهایی برای ثبت در عرصۀ جهانی به سیر مراحل قانونی و مشخصی نیاز دارند. ابتدا از سوی یک «NGO» یا نهاد مردم نهاد و غیردولتی تقاضای ثبت انجام می شود. در خصوص کاشی هفت رنگ نیز اتحادیۀ صنایع دستی استان اصفهان برای ثبت جهانی اش درخواست داد.

تاج گفت: پس از ارائۀ درخواست به تأیید معاونت صنایع دستی میراث فرهنگی نیاز بود که آن هم انجام شد. در مرحلۀ بعد نیز با توجه به اینکه باید مبلغی نیز واریز شود، از سوی اتاق بازرگانی اصفهان معادل هزار فرانک سوئیس پرداخت شد.

این دانش آموختۀ دکترای مدیریت کسب وکار تأکید کرد: متأسفانه امروزه، برخی کشورها هنرهای خاص و بومی ما را به نام خودشان ثبت می کنند. این آسیبی است که ما در حال حاضر با آن روبه رو هستیم. نمونۀ آن نیز چوگان است که چندین کشور نسبت به آن ادعاهایی داشتند. یا همواره شاهدیم که هنرهای مختلف ایرانی را مردم ترکیه به اسم خودشان یا سایر کشورها به جهانگردان عرضه می کنند. ثبت جهانی کاشی هفت رنگ اصفهان، می تواند این هنر را از چنین آسیب هایی دور نگه دارد و دست کم جهانیان بدانند که این صنعت دست خاستگاهش به کدام سرزمین برمی گردد.

رئیس اتحادیۀ صنایع دستی شهرستان اصفهان با اشاره به اینکه پس از ثبت جهانی یک صنعت باید تلاش کرد و امیدوار بود تا هنرمندان آن شاخه از منافعش بهره مند شوند، اظهار کرد: ثبت جهانی این هنر و هر صنایع دستی دیگری نشانی مهم برای آن محسوب می شود. وقتی هنرمند نشان را از منظر قانونی و جهانی در اختیار داده باشد و پشت محصول خود بزند، قطعاً برای او منافعی در پی خواهد داشت. این هنر کاشی هفت رنگ وقتی صادر شود، بر اساس همین برچسب جهانی همگان پی می برند که برآمده از کشور ایران، شهر اصفهان و یکی از هنرمندان این دیار است.

تاج در پایان یادآور شد: از ۶۰۰ هزار صنعت دستی که در یونسکو شناخته شده است، حدود ۲۰۰ مورد آن به اصفهان برمی گردد و ریشه در این شهر دارد. این روند باید ادامه یابد و همه برای ثبت جهانی دیگر رشته های هنری نیز تلاش کنیم. تاکنون ۲۰ رشتۀ صنایع دستی اصفهان ثبت جغرافیایی شده است و سه مورد آن یعنی مینا و قلم کاری و کاشی هفت رنگ در عرصۀ جهانی به ثبت رسیده اند.

آنان که خاک را به هنر کیمیا کنند

محمدحسن مقضی، پیشکسوت کاشی کاری اصفهان نیز در گفت وگو با ایسنا به رویداد ثبت جهانی کاشی هفت رنگ اصفهان از زاویه ای دیگر نگاه کرد که پس از انتشار خبرش مورد توجه رسانه ها قرار نگرفت. این هنرمند توضیح داد: بعید می دانم که منظور از ثبت جهانی کاشی هفت رنگ اصفهان، کاشی هایی باشد که ساخت و فروش آن ها امروزه در اصفهان مرسوم است، زیرا کاشی های کنونی که در بازار هنر و فرهنگ شهرمان می بینیم، به هیچ وج ارزش ثبت شدن ندارند!

او در مقایسۀ کاشی های هفت رنگ امروزی و آنچه در گذشته چشم ها را خیره می کرد، در سه مسئلۀ رنگ کاشی، کالبدش و طرح آن تأمل کرد و گفت: امروزه، همۀ کاشی های هفت رنگ اصفهان صنعتی هستند و نمی توان از جنبۀ هنری آن ها را با کاشی هفت رنگ سنتی مقایسه کرد. در حال حاضر، همۀ رنگ ها آماده و شیمیایی شده است.

مقضی تصریح کرد: به غیراز اینکه رنگ های این نوع کاشی دیگر طبیعی نیست، روند ساخت کاشی نیز دگرگون شده است. دیگر مثل قدیم در کارگاه های کاشی سازی کاشی پخت نمی کنند. صنعتی کاران، کاشی هفت رنگ را از کارخانه ها خریداری و بعد روی زمینۀ سفیدشان رنگ آمیزی می کنند. ضمناً طرح ها نیز همگی با شابلون پیاده می شود و دیگر هنرمند طراح و باحوصله مثل قدیم نداریم.

این کاشی کار اصفهانی افزود: خاندان موسوی زاده و ایلیا هر دو از کاشی پزان ماهری بودند که اتفاقاً در کاشی هفت رنگ هم مهارت و اعتبار داشتند. پدران این دو خانواده در پخت کاشی هفت رنگ مصداق همان مصرع «خاک را به هنر کیمیا کنند» به شمار می رفتند. هنوز هم در این خاندان ها کاشی هفت رنگ با همان هنر ناب و صفای قدیمی ساخته می شود، اما متأسفانه خریدار چندانی ندارد. همه دنبال ارزانی هستند. آن هنر ظریفی که به سبک کاشی هفت رنگ سنتی ساخته شود، ارزش مادی اش هم بالا می رود. اما کمتر کسی حاضر است که بابتش پول بدهد.

کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش؟!

مقضی دربارۀ کاشی های هفت رنگ سنتی که نمونه های شاخص آن در دو مسجد جامع عباسی یا امام و شیخ لطف اللَه و مدرسۀ چهارباغ یافتنی است، اظهار کرد: کاشی سازان هفت رنگ قدیم خودشان کاشی را از خاک می ساختند. خاکش هم همین خاک اصفهان بود. خاک را گل می کردند، با پا ورزش می دادند و با قالب های دستی کاشی را می ساختند. ضخامت کاشی نیز بین یک سانت و نیم تا ۲ سانت و ابعادش نیز ۲۰ در ۲۰ بود.

او در خصوص رنگ های کاشی سنتی نیز بیان کرد: کاشی سازان قدیم با بهره مندی از مواد به دست آمده از معادن اطراف اصفهان به رنگ آمیزی کاشی اقدام می کردند. شما اگر به کاشی های هفت رنگ قدیم در ابنیۀ تاریخی نظر کنید، به هیچ وجه برق نمی زنند. با وجود این، مخاطب را به خود جذب می کنند. زیر گنبد مسجد شاه یا مدرسۀ چهارباغ را تصور کنید یا رنگ لاجوردی سردر شیخ لطف اللّه را به خاطر آورید، واقعاً چشم نواز و خیره کننده اند. آرامش خاصی در آن ها نهفته است. آدم دوست دارد روزها بایستد و فقط نگاهشان کند.

این پیشکسوت هنر کاشی کاری با اشاره به این نکته که شاخص ترین کاشی های هفت رنگ از دوران صفویه در اصفهان، ظهور کرد، چنین شرح داد: آن همه جاذبه در آثار معماری صفوی، متأثر از روش ساخت کاشی ها بود که دیگر امروزه منسوخ شده است. کاشی های هفت رنگ کنونی آن قدر شفقی و براق شده اند که نمی توان به آن ها خیره شد! توی ذوق می زند! همچنین بعد از مدتی به خاطر آفتاب خوردگی رنگش را از دست می دهد و عمرش هم زیاد نیست. این ارزش ثبت جهانی ندارد.

مقضی تأکید کرد: کاشی کاری های امروز همگی ارزان قیمت هستند. اگر هنر کاشی قدیم را می خواهیم باید هزینه اش را هم بدهیم. در گنبد مسجد امام نیز به دنبال ارزانی رفتند که آن بلاها سرش آمد. کاشی های هفت رنگ امروز با گذشته مقایسه شدنی نیست. هنری نیست که بخواهیم ساعت ها به آن خیره شویم. دربارۀ وضعیت فعلی کاشی هفت رنگ سنتی باید خیالتان را راحت کنم و بگویم «کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش؟!»