بنای خیر آباد قلعه مدرسه بهبهان

بنای خیر آباد قلعه مدرسه بهبهان، در نزدیکی روستای قلعه مدرسه قرار دارد. بنای تاریخی خیرآباد (قلعه مدرسه) با چهار قرن قدمت در سال ۱۰۸۹ هجری قمری همزمان با سلطنت شاه سلیمان صفوی به دستور حسین علی خان زنگنه(حاکم ایالت بهبهان و کهگیلویه) ساخته شد. وسعت این بنا که از آجر پخته و گچ ساخته شده در ابتدا ۹ هزار ۹۴۳ مترمربع بوده و دارای قسمت‌های مختلف از جمله مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه، حمام و بازارچه بود که هم اکنون تنها بنای اصلی مدرسه باقی مانده و آثار بقیه بناها از بین رفته است.

مشخصات بنای خیرآباد قلعه مدرسه بهبهان

وسعت این بنا که از آجر پخته و گچ ساخته شده در ابتدا ۹ هزار ۹۴۳ مترمربع بوده است. دارای قسمت های مختلف از جمله مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه، حمام و بازارچه بود که هم اکنون تنها بنای اصلی مدرسه(حدوداً ۲ هزار و۵۰۰ مترمربع) باقی مانده است. آثار بقیه بناها از بین رفته است. در کتاب فارسنامه ناصری تالیف حاج میرزا حسن حسینی ضیایی آمده است: ایلات بهبهان و کهگیلویه در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۰۸۶ه.ق) به حسینعلی‏ خان زنگنه فرزند شیخعلی خان زنگنه کرمانشاهی متوفی به سال (۱۱۰۱ه.ق) وزیر دانشمند سلاطین صفوی عنایت شد.

تاریخچه بنا

در سال (۱۰۸۹ ه.ق) حسنعلی خان زنگنه با آن که مردی صحرا گرد و ایلاتی بود. از علوم رسمیة زمان خصوصاً علم فقه آشنایی کامل داشت. برای ترویج علم و کمال در کنار رودخانه خیرآباد بهبهان مدرسه ‏ای در کمال وسعت یعنی ۹ هزار و۹۴۳ متر مربع بنا کرد. که به طور کامل از آجر پخته و گچ ساخته شده و دارای طاق‏های کوتاه و بلند، مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه و حیاط داخلی بود. در قسمتی دیگر از این کتاب نوشته شده: برای تأمین هزینه نگهداری مدرسه، درآمد قریه خیرآباد را وقف آن کرد.

همچنین برای تأمین نیازهای ضروری روزمره طلاب و دانشجویان این مدرسة دینی، در کنار آن به ضرورت بازارچه ‏ای مشتمل بر چندین دکان جهت عرضه کالا و حمامی در خور دانشجویان بنا کرد. عمارت مدرسه با پلان چهار ایوان با مصالح آجری ساخته شده و دارای آرایه‏ های معماری خاص کاروانسراها مانند حجره، بارانداز، ایوان، حیاط مرکزی و… است. با توجه به اهمیت بنا و دارا بودن ویژگی خاص معماری، سازمان «میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» استان خوزستان از ابتدای سال ۱۳۸۸مرمت آن را آغاز و تا سال ۱۳۸۸و با صرف هزینه ای بیش از ۱۰ میلیارد ریال آن را به پایان رساند.

مرمت و بازسازی

اهم عملیات مرمت پی‏ یابی و آواربرداری قسمت‏های فرو ریخته بنا، مرمت طاق‏های فرسوده، دوخت و دوز ترک‏ها، عایق و شیب‏بندی بام. کف‏سازی آجری حجره ‏های داخلی و حیاط، محوطه‏ سازی اطراف و نورپردازی بنا بوده است. با این اقدامات، قلعه- مدرسه خیرآباد، پس از صدها سال از تولد خود دوباره نفسی تازه کرده و با شمارة ۳۴۸۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. این بنا نمایانگر خصیصه علم دوستی مردم بهبهان است. تاریخ بنای مدرسه را به حروف ابجد و با عبارت(منزل علم و دانش است و ادب) نگاشته اند معادل ۱۰۸۹ه.ق است.

در سال ۱۱۳۵ ه.ق که علمای اخباری در بهبهان شهرت یافتند. آیت الله وحید بهبهانی از نجف اشرف به بهبهان عزیمت و ۳۰ سال را در این شهر اقامت داشت. به مباحثه و مبارزه علمی با علمای اخباری پرداخت به گونه ای که این عالمان راه دیگری جز ترک بهبهان و اقامت در مدرسه خیرآباد نیافتند. ازآن پس و به دلیل تجهیز مدرسه به برج و تأسیسات دفاعی جهت مقابله و مباحثه علمی ‏با آیت ‏الله وحید بهبهانی به قلعه مدرسه تغییر نام یافت.

ذکر این نکته نیز لازم است که برخی تأسیس یا ساخت «قلعه ـ مدرسة خیر آبادِ بهبهان» را به قبل از صفویه نسبت داده ‏اند. که البته ممکن است این احتمال، اشتباه باشد. یا اینکه در صورت صحت، شاید بتوان گفت بنای اولیه مربوط به قبل بوده که توسط حسینعلی خان تجدید و نوسازی شده و توسعه یافته است.

کاربری بنا

ساخت و ساز در عرصه قلعه مدرسه بهبهان که یکی از مهم ترین بناهای متعلق به دوره صفوی در شهرستان بهبهان است. این قلعه مدرسه و نداشتن هیچگونه کاربری این بنا را به شدت تهدید کرده. این درحالی است که قلعه مدرسه بهبهان به دلیل اهمیت معماری و تاریخی بودنش کاملاً مرمت شده. اما هنوز هیچ کاربری مشخصی ندارد. در حال حاضر نه تنها بسیاری از گردشگران با بازدید از این مدرسه با مشکلاتی از جمله نداشتن سرویس بهداشتی مواجه هستند. بلکه ساخت و سازها در عرصه آسیب های جدی به این اثر تاریخی وارد کرده است.

یکی از چهره‌های سرشناسی که در این مدرسه تدریس می‌کرده آیت‌الله وحید بهبهانی از فقهای مشهور شیعه است. قلعه مدرسه خیر آباد در استان خوزستان با شماره ۳۴۸۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده‌ است. بر روی این بنا عبارت «منزل علم و دانش است و ادب» نگاشته شده. که با حروف ابجد معادل ۱۰۸۹ ه.ق، یعنی تاریخ ساخت قلعه مدرسه است.

نحوه دسترسی

اگر از بهبهان ۲۵ کیلومتر به سمت گچساران بروید در کنار رودخانه خیرآباد در ۷ کیلومتری جاده فرعی، روستای خیرآباد را پیدا خواهید کرد. روستایی که «قلعه مدرسه» را در خود جای داده‌ است.