زاغ بور ، تنها پرنده اندمیک و جواهر کویر ایران

پرنده ای با نام زاغ بور که تنها پرنده اندمیک و جواهر کویر ایران محسوب می‌شود در مناطق کویری وخشک زندگی می کند. اندمیک در واقع به گونه جانوری یا گیاهی که فقط در یک منطقه خاص و محدود مشاهده می‌شود و در سایر نقاط جغرافیایی زیست نمی‌کند، اندمیک یا بوم‌زاد گفته می شود. زاغ بور این پرنده منحصر به فرد که فقط در بیابان‌های فلات ایران زندگی می‌کند و به‌عنوان نمادی برای استان کرمان شناخته می‌شود.

زاغ بور یا بورزاغ

پرنده زاغ بور از تیره کلاغیان است و به‌دلیل رنگ روشن پر‌ این پرنده، به آن «زاغ بور» یا «بور زاغ» می‌گویند. این پرنده به نام‌هایی از قبیل «بور مرغ» یا زاغ کویری» نیز خوانده می‌شود. این پرنده خود را کاملا با شرایط بیابان تطبیق داده است. به شکلی که فقط در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی مشاهده می‌شود. زاغ بور در میان قیچ‌زار‌های شرق و جنوب شرقی ایران زیست می‌کند. قیچ یک نوع گیاه بوته‌ای به ارتفاع ۰٫۵ تا ۱٫۵ متر محسوب می‌شود که شاخه‌های آن کلفت و پر‌آب است و برگ‌های کوچک و قاشق‌مانندی دارد. زاغ بور توانایی پرواز دارد؛ اما به‌ندرت پرواز می‌کند و ترجیح می‌دهد هنگام احساس خطر به کمک آناتومی مخصوص خود با چالاکی در میان سنگ‌ها و بوته‌زار‌ها بدود.

یکی از مهم‌ترین عوامل قرارگیری زاغ بور در گونه‌های اندمیک، عدم تمایل آن به پرواز در مسافت‌های طولانی است. این پرنده که پرهایی به رنگ نخودی مایل به صورتی دارد، به‌راحتی در مناطق بیابانی استتار می‌کند و از نگاه‌ها پنهان می‌ماند؛ به همین دلیل، گاهی در مورد وضعیت پراکندگی زاغ بور در مناطق مختلف آمارهای اشتباه وجود دارد یا او را پرنده‌ای خجالتی قلمداد می‌کنند. تخریب زیست‌گاه‌های این پرنده به‌دلیل گسترش کشاورزی، قطع درختان و بوته‌ها، حضور دام‌ها و چرای بی‌رویه آن‌ها، سبب شده است تا جمعیت آن نسبت به گذشته نه چندان دور، به‌شدت کاهش پیدا کند.

خوشبختانه زاع بور تاحدی از دست شکارچیان در امان مانده؛ چراکه در دسته پرندگان زینتی قرار ندارد و گوشت آن نیز خوراکی نیست. اگرچه امروزه زیستگاه‌های زاغ بور جزو یکی از مناطق چهارگانه تخت حفاظت محیط زیست هستند، این پرنده جزو گونه‌های حفاظت‌شده نیست. زاغ بور پرنده‌ای قلمرو طلب است و اگر در منطقه‌ای لانه دو تا از آن‌ها دیده شود، بی‌شک تا شعاع حداقل ۵۰۰ متری، زاغ بور سومی را نخواهید دید.

مشخصات زاغ بور ایرانی

زاغ بور یا زاغ کویری با نام علمی (Podoces pleskei) پرنده‌ای در تیره کلاغیان است که طول بدن آن حدود ۲۴ سانتی متر می‌شود. رنگ غالب زاغ‌های بور بالغ نخودی و قهوه‌‌ای است که با لکه‌های سیاه رنگی در ناحیه سر و گردن زینت یافته است. سر بزرگ و منقار‌های بلند و مایل به پایین نیز از دیگر مشخصات ظاهری یک زاغ بور بالغ است. تفاوت نر و ماده این گونه صرفا از روی ظاهر کار آسانی نیست و بیشتر از رفتار و خصوصیاتشان تشخیص دادنی است. برای مثال، پس از تخم‌گذاری، گونه ماده روی تخم‌ها می‌خوابد و جنس نر به دنبال غذا می‌رود.

زاغ‌های بوری که متولد می‌شوند، چشمانی بسته دارند و روی بدنشان پری نیست. پاهای زاغ بور نیز همانند سرهایشان نسبت به بدنشان کمی کشیده است که به آن‌ها سرعت و چالاکی بسیاری داده است. صدای زاغ‌های بور همانند ظاهرشان از دیگر مشخصاتی به شمار می‌رود که شباهتی به زاغ و کلاغ‌ها ندارد.

برای دیدن زاغ بور باید به بیابان‌های مرکزی ایران سفر کرد. از مهم‌ترین مناطق زندگی این پرنده می‌توان به منطقه شکار ممنوع عباس‌آباد نایین و ذخیره‌گاه زیست‌کره توران اشاره کرد که از مقاصد پرنده‌ نگری ایران هستند. تجربه شگفت‌انگیز پرنده ‌نگری در طول سفر را می‌توانید در استان‌های مختلفی کسب کنید. زیستگاه‌های این پرنده شامل ۱۰ استان سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، خراسان رضوی، سمنان، اصفهان، یزد، فارس، کرمان و تهران می‌شود.

رفتار شناسی و زیستگاه زاغ بور

همانطور که در تیتر قبلی اشاره‌ شد و از نامش نیز مشخص است، زاغ بور در تیره کلاغیان قرار می‌گیرد و به خانواده کلاغ‌ها تعلق دارد. این عامل سبب شده است تا زاغ بور همانند سایر کلاغ‌ها، پرنده زیرکی باشد و بتواند جهت حفظ جان خود در مقابل تهدیدات و پیدا کردن غذا، به خوبی عمل کنند.

زاغ‌های بور پرندگانی هستند که همانند مارها و عقرب‌ها به طور دائمی در کویر و بیابان‌ها زندگی می‌کنند. این پرندگان کوچک اندام، ساکنین همیشگی سرزمین‌های خشک و بیابانی هستند و در آنجا از کرم و دانه‌ها تغذیه می‌کنند و زندگی می‌کنند.

زاغ‌های بور استاد استتار کردن هستند و با توجه به رنگ کرم، قهوه‌ای و نخودی خود به خوبی می‌توانند هنگام خطر، خود را همرنگ محیط‌شان کنند. حتی آشیانه‌هایی که توسط زاغ‌ بور ساخته می‌شود همانند محیط اطراف است و تشخصی دادن آن‌ در میان بوته‌های کویر کار دشواری خواهد بود. آشیانه‌های زاغ بور لزوما روی درخت‌های مرتفع ساخته نمی‌شود و می‌توان بستر‌های کوچک‌شان را در میان‌ قیچ‌ها نیز مشاهده کرد. قیچ درختچه‌های همراه با انشعابات چوبی فراوانی هستند که یکی از محل‌های اصلی اسکان زاغ‌های بور به شمار می‌رود.

عدم تمایل به پرواز

یکی از رفتارهای جالب زاغ‎‌های بور، استفاده از الیاف نرم در داخل آشیانه است. با این کار بدن بدون پر و حساس جوجه‌های تازه که سر از تخم درمی‌آورد، کمتر مورد آسیب‌ چوب‌های خشک آشیانه قرار می‌گیرد.

اما مهم‌ترین ویژگی‌ که زاغ بور را نسبت به پرندگان دیگر به ویژه کلاغ‌ها متمایز می‌کند، زیبایی و صدای دلنشینشان نیست، بلکه عدم تمایل این پرندگان کوچک به پرواز کردن است. زاغ‌های بور عمدتا در زمین هستند و به غیر از پریدن‌ و پروازهای کوتاه از روی شاخه‌‌های قیچ و درختان، از بال‌های خود برای پرواز استفاده‌ نمی‌کنند. حتی هنگام احساس خطر یا فرار نیز این پرندگان دویدن را به پرواز ترجیح می‌دهند.

به همین علت است که زاغ بور به عنوان تنها پرنده بومی ایران شناخته می‌شود. زیرا پرندگان برخلاف چهارپایان از این توانایی برخوردار هستند که مسافت‌های طولانی را با بال‌‌های خود پرواز کرده و به طبع در مرز دیگر کشورها مشاهده شوند، اما از آنجایی که زاغ بور تمایلی به پرواز کردن ندارد و در بازه‌های مختلف فواصل زیادی را طی نمی‌کند، زیستگاه این جانور تنها در ایران خلاصه شده‌است.

وضعیت بقای زاغ بور

باتوجه به اندمیک بودن زاغ بور، بخش عمده‌ای از اطلاعات پیرامون این جانور تنها با مطالعه و پژوهش‌های لازم در زیستگاه آن‌ می‌تواند بدست بیاید. اما در سالیان اخیر خبر موثق یا رسمی که حدودا جمعیت زاغ بور را مشخص کند رسانه‌ای نشده ‌است. با این حال می‌توان بقای این جانور را در کمترین میزان نگرانی توصیف کرد.

البته این موضوع به این معنا نیست که زندگی زاغ بور در تهدید نیست؛ زیرا عواملی انسانی چون تخریب زیستگاه و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی از جمله دلایل مرگ و میر و کاهش جمعیت این پرندهای زمینی به شمار می‌روند، از دیگر خطراتی که جان زاغ‌های بور را تهدید می‌کند، شکار شدن آن توسط سایر جانوران (از جمله تخم‌ها) مانند روباه، مار و دام‌هایی است که پوشش گیاهی منطقه را کاهش می‌دهند. به دلیل زندگی کردن زاغ‌های بور در مناطق غیر مسکونی، شکار شدن‌شان توسط انسان‌ها کمتر اتّفاق می‌افتد.

تولید مثل و زادآوری زاغ بور

جفت نر و ماده زاغ بور در تمام طول سال با هم زندگی می‌کنند. آن‌ها در فصل بهار به کمک یک‌دیگر آشیانه دایره‌مانندی در میان قیچ‌ها می‌بافند. معمولا لانه زاغ بور در میان بوته‌های قیچ مشاهده می‌شود؛ اما به این معنی نیست که این پرنده در سایر گیاهان لانه نمی‌گزیند. عوامل طبیعی زیادی همچون حیوانات طعمه‌خوار، تولید مثل این‌گونه را تهدید می‌کنند؛ از جمله حیوانات شکارچی می‌توان به روباه‌ها، بزمجه‌ها و مار‌ها اشاره کرد؛ البته نباید آسیب سگ‌های گله را در تهدید لانه‌ زاغ بور دست‌ کم گرفت.

پس از ساخت لانه، زاغ بور ماده ۶ تخم سبزآبی کم‌رنگ در آن می‌گذارد. جفت ماده روی تخم‌ها می‌خوابد و زاغ نر برای او غذا می‌آورد. پس از ۱۷ تا ۱۹ روز جوجه‌های زاغ بور سر از تخم درمی‌آورند سریع رشد می‌کنند و دو هفته پس از خروج از تخم‌ها می‌توانند به جست‌وجوی غذا بروند؛ اما برای یاد گرفتن مهارت‌های مختلف به والدینشان نیاز دارند.

صدای زاغ بور

صدای زاغ بور در شرایط معمولی کوتاه و ضعیف است و صوتی شبیه به «پی پی پی پی پی» دارد. این پرنده در فصل جفت‌گیری دارای صدای آهنگین‌تری است و آوازی دلنشین و ممتد سه تا ۶ ثانیه‌ای تولید می‌کند.

نقش زاغ بور در طبیعت

زاغ بور با کمک منقار خمیده‌اش به جست‌وجوی بذر گیاهان و حشرات مختلف پنهان شده در زیر خاک می‌پردازد. او از این طریق منجر به تعادل جمعیت حشرات در بیابان‌ها می‌شود. همچنین با تغذیه از دانه گیاهان مختلف و دفع آن‌ها در نقاط دورتر، به پراکنش بذر آن‌ها کمک می‌کند؛ ضمن اینکه بذر بسیاری از گیاهان به بدن این پرنده می‌چسبد و با پرواز آن، به نقاط دیگر منتقل می‌شود.