مسجد جامع نجف آباد

مسجد جامع نجف آباد قدیمی ترین مسجد شهر نجف آباد است که در زمان صفویه ساخته شده است. از بنای مسجد جامع هیچ اثری باقی نمانده و مسجد جدیدالتأسیسی با وسعت بیشتر به جای آن ساخته شده است. اما به نقل از گذشتگان مسجد جامع اولیه از نوع مساجد دو ایوانه بوده و در دو جبهه شمالی و جنوبی ایوان‌هایی با سه دهنه ساخته بودند که دهنه وسطی وسیع‌تر و بزرگ‌تر بوده است. تنها دهنه مرکزی ایوان شمالی طاق ضربی بسیار بزرگ و زیبایی داشته است. در طرف غرب مسجد، شبستان زمستانی محلی به نام مهتابی وجود داشته که در تابستان‌ها از آن استفاده می‌کردند. این مسجد فاقد هر گونه تزیینات کاشی‌کاری بود. فقط در کف مسجد جهت سنگ فرش کردن آن از کاشی‌های آبی رنگ مربع شکلی استفاده کرده بودند.

مسجد جامع، که امروزه به طور کلی تغییر و دگر گون یافته و ساختار قدیمی خود را از دست داده است در زمینی به طول تقریبی ۵۰ متر و عرض ۴۰متر که از جنوب به خیابان شاه عباس (خیابان امام کنونی)، از شرق به میدان مرکزی ( باغ ملی شمالی)، از شمال به حمام میدان که آن هم از بناهایی بوده که همزمان با مسجد ساخته شده، واقع گردیده است. از غرب، مسجد و پنجره های شبستان آن به فضای باز محدود می شده است.

معماری مسجد جامع نجف آباد

درب اصلی مسجد که در سمت شرق و روبروی باغ ملی باز می شد، با دو سکوی بزرگ سنگی در دو طرف آن که قسمتی از سکوها بعضا به عنوان مغازه مورد استفاده واقع می شد، قرین بود. سه مغازه در طرف راست و یک مغازه در سمت چپ، درب مسجد جود داشت که پس از تعریض خیابان تخریب شدند. درب چوبی بزرگ با کتیبه ای به جرزهای دو مناره با شکوه متصل بود. فضای وسط مسجد حوض سنگی بزرگی خودنمایی می کرد.

شمال مسجد سه ایوان بزرگ و هم اندازه با سقفهای بلند طاق و چشمه ای وجود داشت که جرزهای جداکننده آنها با آجر و در وسط آنها کاشی کاری شده بود. جنوب مسجد جامع نجف آباد (میدان) نیز سه ایوان با سبک واسلوب ایوانهای شمالی ساخته شده بود. فقط محراب آجری و در کنار آن منبر شش پله ای اضافه بر ایوانهای شمالی داشت.

کف ساختمان با کاشی فیروزه ای فرش شده بود. ایوانهای شمالی و جنوبی جمعا نصف از مساحت زمین مسجد را به خود اختصاص داده بودند. در غرب مسجد، در تمام طول آن از شمال به جنوب شبستانی ساخته شده بود که با ایوانهای یادشده حدود سه متر فاصله داشت. این راهرو، درب جنوبی مسجد به حساب می آمد که به خیابان باز می شد. فاصله بین شبستان و ایوانهای شمالی به برف انداز معروف بود.

شبستان

شبستان مسجد سالن بزرگی بود که نصف ارتفاع آن در داخل زمین قرار داشت، به طولی برابر ۴۰ متر وعرضی به اندازه ۲۴متر و تعداد ۳۰ ستون کوتاه و قطور هشت ضلعی که از سنگ و ساروج و آجر ساخته شده بودند. ارتفاع شبستان حدود ۵/۲ متر که سقف آن از خشت و آجر وبه صورت ضربی ساخته شده بود و دو در جداگانه برای خانمها و آقایان در آن تعبیه شده بود که به فضای مسجد باز می شد، همچنین در کنار هر راه پله که وارد شبستان میگردید راه پله دیگری به سمت بالا و برای رسیدن به مهتابی(فضای روی سقف شبستان) تدارک دیده شده بود.

هر نمازگزار با طی کردن پنج پله به پایین یا پنج پله به بالا می توانست وارد شبستان یا مهتابی شود. شبستان پنج ردیف ستون شش تایی داشت و در وسط آن منبری از خشت ساخته بود. منبر سه پله ای نیز در کنار محراب و در جنوب غربی آن ساخته شده بود.

از شبستان برای مراسم زمستانی، چون روضه، احیاء در شبهای ماه رمضان و نماز استفاده می شد. این فضا در زمستان گرم و در تابستان خنک بود، از مهتابی فقط در بهار و تابستان وآن هم در هنگام شب که تابش نور و گرمای خورشید در کار نبود، استفاده می شد. هوای خنک بهاری در هنگام شب برای نمازگزاران و مستمعین فضای مطلوبی را ایجاد کرده بود.

ایوان

ایوان های جنوبی دارای سقف های بلند، خنک و بادگیر بودند؛ که برای خواندن نماز در روزهای گرم تابستان و بعضأ استراحت و چرت زدن افراد کوچه و بازار و خصوصا همسایه های مغازه دار اطراف و مسافران خسته از راه در گرمای طاقت فرسا، بسیار مساعد بود، ایوان های شمالی برای مراسم بهار و پاییز و بعضی از روزهای زمستان که آفتابی بود مورد استفاده قرار می گرفت و در آفتاب دلچسب زمستانی می شد مدتی در آن به نماز و گفتگو پرداخت اسکوهای جلوی درب اصلی مسجد، محل فروش و ساخت ابزار و یراق و بعضی ادوات فانی مرد استفاده در خانه ها بود. مرحوم عباس مسجدی (سلیمان پور) خادم مسجد که فردی هنرمند علاوه بر اداره امور مسجد، اوقات فراغت خود را به ساخت لوازم خانگی می پرداخت و محل کارش همین جا بود.

تزیینات مسجد جامع نجف آباد

ساختمان مسجد جامع نجف آباد (میدان) از مصالح گران قیمت و تزئینات آن چنانی برخوردار نبود. بنظر می رسد برای بنا و ساختمان مسجد بودجه چندانی اختصاص نیافته بود. دیوارها، گچ کشی و کف شبستان نیز از گچ پوشیده شده بودند. ستون های شبستان همانطور که گفته شد، از سنگ و ساروج و خشت و آجر ساخته شده بودند و از ستون سنگی خبری نبود.

نقل شده که برای ساختن شبستان به دلیل نبود لوازم کافی، ابتدا برای هر ستون چاهی به عمق حدود سه متر حفر کرده، بنایان به داخل آن شده و با سنگ و آجر، ستونی تا ارتفاع نیم متر از زمین ساخته و بالا آورده اند. پس از اتمام ستونها بر روی زمین نشسته و سقف های گنبدی شبستان را ساخته اند. پس از آن کارگران خاک داخل شبستان را کنده و خارج کرده اند. سپس دیوارها با کاه گل و گچ تعمیر شدند. این شیوه معماری و اجرا مدیون تلاش و هنرنمایی استاد رضا، بنای هنرمندی بود که در ساخت های سقف های شبستانی معروف بوده است.