قلعۀ مورچه‌خورت؛ بنایی با اسرار نهان

قلعۀ تاریخی مورچه‌خورت، مهم‌ترین سکونت‌گاه‌ خشتی جهان بعد از ارگ بم است که به‌زودی پایگاه میراث ملی در آن ایجاد می‌شود تا هم اعتباراتش برای مرمت افزایش یابد و هم عاملی باشد برای شناسایی مالکان متعددش که به‌نظر می‌آید تا زمانی که شناسایی نشوند راه برای ورود جدی سرمایه‌گذاران به این بنا بسته خواهد ماند.

به گزارش «دنیای سفر»، قلعۀ تاریخی مورچه‌خورت در شاهین‌شهر و ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان در روستای مورچه‌خورت قرار دارد که حدود ۳۳ هزار مترمربع مساحت دارد و با داشتن هشت برج و دو دروازۀ اصلی و همچنین بخش‌هایی مانند حمام، امامزاده، مسجد، بازارچه و خانه‌های مسکونی، به‌عنوان بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان بعد از ارگ بم شناخته می‌شود.

اطلاع دقیقی از تاریخچۀ ساخته‌شدن این قلعه در دست نیست، اما به اعتقاد برخی کارشناسان در قرن نهم هجری قمری ساخته شده و عده‌ای نیز قدمت آن را قبل از دوران صفویه می‌دانند. البته هنوز مطالعات باستان‌شناسی دقیقی صورت نگرفته تا بتوان قدمت این بنا را با قطعیت اعلام کرد، اما براساس یکی از آثار کشف‌شده روی یکی از بناهای آن، این قلعه شاهد پیروزی نادرشاه افشار بر اشرف افغان در سال ۱۱۴۲ هجری قمری بوده که درنهایت منجر به فرار افغان‌ها از اصفهان می‌شود.

بعد از ثبت این بنای تاریخی در فهرست میراث ملی، در چندسال اخیر و ازسوی اداره میراث فرهنگی شهرستان شاهین‌شهر و میمه، مرمت‌های اضطراری قلۀ مورچه‌خورت در حال انجام است، ولی این قلعه دارای خرده مالکان متعددی است که باید شناسایی شوند تا راه برای ورود سرمایه‌گذار به منظور مرمت‌های اساسی و تخصصی کاربری به این بنای ویژه و تاریخی باز شود. سال گذشته اداره میراث فرهنگی شهرستان شاهین‌شهر و میمه مجوز ایجاد پایگاه میراث ملی در قلعه را دریافت کرد و این موضوع می‌تواند اعتبارت مرمتی در این قلعۀ مورچه‌خورت را افزایش داده و شناسایی مالکان متتدعد این قلعه را نیز تسهیل کند.

جواد چهرازی، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شاهین‌شهر در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: ما به دنبال ایجاد پایگاه میراث ملی در قلعۀ مورچه‌خورت بودیم و یکی از نتایج سفر عزت‌الله ضرغامی، وزیر پیشین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز این بود که مجوز دریافت این پایگاه را دریافت کردیم. این در حالی بود که مجوز ایجاد پایگاه میراث ملی به مدت چندسال به اصفهان داده نشده بود و به‌این‌ترتیب اتفاق خوبی برای قلعۀ مورچه‌خورت رقم خورد.

او ادامه داد: تأسیس پایگاه میراث ملی قلعۀ مورچه‌خورت، نقطۀ آغاز خوبی برای این بنا است و قطعاً نظام‌مند و دارای ساختار می‌شود و اعتبارات بیشتری نیز برای مرمت این بنا لحاظ خواهد شد.

چهرازی دربارۀ مرمت‌های انجام شده در قلعۀ مورچه‌خورت نیز توضیح داد: قلعۀ مورچه‌خورت ۳۳ هزار مترمربع مساحت دارد و در این چندسال نیز اعتباراتِ دریافت‌شده برای انجام مرمت‌های اضطراریِ آن لحاظ شده است، ازجمله اینکه دیوار پیرامونی قلعه به اندازۀ یک متر سنگ‌چین شد که اقدام حفاظتی بسیارموثری بود، چراکه آب‌شستگی‌هایی در پایین دیوارهای بیرونی قلعه به دلیل سیلاب‌ها ایجاد شده بود و اگر سنگ‌چین انجام نمی‌شد دیوارهای بیرونی قلعه که ارتفاع بلندی دارند به دلیل چینه‌شدن فرو می ریخت.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شاهین‌شهر افزود: مرمت ساباط‌ها و همچنین ساماندهی محورها و گذرهای عمومی قلعه و بدنه‌سازی دیوارها نیز از دیگر مرمت‌های اضطراریِ انجام شده در قلعۀ مورچه‌خورت بوده است. ادارۀ میراث فرهنگی شهرستان شاهین‌شهر و میمه امسال نیز ۳۰۰ مبلغ میلیون تومان اعتبار برای مرمت قلعه دریافت کرده که مانند قبل برای انجام مرمت‌های اضطراری این بنا استفاده خواهد شد.

او یادآوری کرد: این بنا یک قلعه کامل است، یعنی برج و باروی کاملی دارد و دارای امامزاده، حسینیه، مسجد، بازارچه و حمام است، همچنین خانه‌های و ساباط‌های خیلی خوبی دارد و کوچه‌ها و مسیرها نیز هنوز باقی‌مانده است.

این ارگ به صورت یک قلعه خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند فضایی در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان و در قلب روستای مورچه خورت قرار دارد که حدود ۳۰ هزار متر مربع وسعت این قلعه است. این قلعه ۲ دروازه و ۸ برج تدافعی دارد که در بخش فوقانی دیوارها، روزنه‌ها و تیرکش‌هایی ایجاد شده است

چهرازی با تأکید بر اینکه مرمت‌های اضطراری به دلیل مساحت بالای قلعۀ مورچه‌خورت در اولویت قرار داشته و برای سایر اقدامات مرمتی و اختصاص کاربری لازم است تا سرمایه‌گذار به آن ورود پیدا کند، گفت: آقای دکتر کرم‌زاده مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان نیز حدود یک‌ماه قبل از قلعۀ مورچه‌خورت بازدید و اعلام کرد که مکان بسیارخوبی به لحاظ ورود سرمایه‌گذار و تخصیص کاربری است.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شاهین‌شهر با اشاره به تعدد مالکین این قلعۀ تاریخی ادامه داد: یکی از مشکلات این قلعۀ خالی از سکنه این است که خرده مالکان زیادی دارد که در تهران و اصفهان و برخی نقاط دیگر ساکن هستند. ما در جستجوی یافتن مالکان هستیم و به‌طور جدی به این موضوع ورود پیدا کرده‌ایم تا مالکان را شناسایی کنیم؛ در این مدت با سازمان ثبت مکاتباتی به‌منظور معرفی مالکان داشته‌ایم تا بتوانیم با آنها صحبت کرده و به شکلی توافق مالکیت‌ها در قلعۀ مورچه‌خورت تعیین تکلیف شود و سرمایه‌گذار ورود پیدا کند.

همچنین محمد آزادمنش، یکی از پیمانکاران مرمت قلعۀ تاریخی مورچه‌خورت با بیان اینکه این قلعه از کم‌نظیرترین بناهای خشتی فلات مرکزی است که دارای ۸برج و از خشت‌خام ساخته شده است، به ایسنا گفت: از تاریخ دقیق احداث قلعۀ مورچه‌خورت اطلاعی وجود ندارد اما قطعاً ساختن قلعه به یک‌باره انجام نشده و طی سالیان مختلف و با توجه به نیاز اهالی تکمیل شده است.

او اضافه کرد: از ازجمله ویژگی‌های قلعۀ تاریخی مورچه‌خورت می‌توان به گذرهای تودر تو و کامل بودن مجموعه‌های موجود در آن براساس نیازِ مردم آن زمان مانند مسجد، امامزاده، حمام مردانه و زنانه، بازار سرپوشیده اشاره کرد. ضمن اینکه بیشتر خانه‌های این قلعه در چندطبقه و با خشت وگل ساخته شده‌اند و هر طبقه دارای حیاط است و طبقات با رقص پله به هم ارتباط دارند.

آزادمنش بیان کرد: طبقه زیرین در اکثر خانه‌های این قلعه محل نگهداری دام و طبقات فوقانی محل زندگی است. همه خانه ها دارای چاه آب بوده و سرویس بهداشتی در حیاط همکف کمی از سطح زمین بالاتر قرار داشته و البته به دلیل مساعل بهداشتی چاه فاضلاب نداشتند و گنداب سرویس‌ها در گوشه‌ای جمع‌آوری و به‌عنوان کود کشاورزی استفاده می‌شده است؛ ضمن اینکه معمولاً هر اتاقِ این قلعه به یک خانواده تعلق داشته است.

این مرمتگر با اشاره به چسندگی و مقاومت بالای خاک منطقۀ مورچه‌خورت، افزود: اهالی این منطقه اکثراً به کشاورزی اشتغال داشته‌اند و البته کشاورزی نیز به برکت آب قنات‌ها پررونق بود، اما به‌مروز زمان و با توجه به تغییر سبک زندگی و خشکسالی، مهاجرت از این منطقه آغاز شد.

او با اشاره به مرمت‌های انجام شده در قلعۀ مورچه‌خورت توضیح داد: سال ۸۶ شرکت احیای بافت تاریخی قلعه مورچه‌خورت با مشارکت و سهامداری بنیاد مسکن، شرکت توسعه گردشگری، شرکت عمران و مسکن‌سازان منطقه مرکزی و شرکت تعاونی گردشگری روستای مورچه‌خورت به‌عنوان نماینده مالکان و ذی‌نفعان قلعه تاریخی مورچه‌خورت تأسیس شد و کاری که انجام داد این بود که تلاش کرد تا این قلعه در فهرست میراث ملی به ثبت برسد، همچنین شناسایی برخی مالکان نیز انجام شد، ولی درنهایت این شرکت به فعالیت خود پایان داد.

پیمانکار مرمت قلعه تاریخی مورچه‌خورت گفت: وقتی که این قلعه خورد در فهرست میراث ملی به ثبت رسید تا اندازه‌ای بودجه‌های دولتی را دریافت کردیم و در فاز اول، پشت‌بام حمام قلعه و کمی از گذر، بخشی از بازار و سقف خانه عروس در این قلعه مرمت و استحکام‌بخشی شد. سال گذشته نیز بخش عمده‌ای از سنگفرش و دیوارهای قلعه مرمت شد و ساماندهی مسیر آب‌های سطحی نیز به انجام رسید. لازم به اشاره است که تا قبل از مرمت‌های انجام شده و با کوچک‌ترین بارندگی، گذرها پر از آب شده و مشکلات زیادی به‌وجود می‌آمد.

آزادمنش با تأکید بر اینکه در این مدت مرمت‌های اضطراری در قلعۀ مورچه‌خورت انجام شده است، بیان کرد: وقتی که سال گذشته آقای ضرغامی، وزیر پیشین میراث فرهنگی از آن قلعه بازدید کرد انتظار ما این بود که بودجه‌ها افزایش پیدا کند، ولی چنین نشد. البته با ورود ایشان یک اتفاق خوب رخ داد و قرار ست که پایگاه میراث ملی در قلعه ایجاد شود تا از این طریق بتوان بودجه‌های بیشتری برای مرمت این بنا دریافت کرد.

او یادآوری کرد: چالش مهم قلعۀ مورچه‌خورت این است که مالکان شخصی زیادی دارد که بسیاری از آن ها شناسایی نشده‌اند؛ همین موضوع باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران ورود پیدا نکنند، این درحالی است که برای انجام مرمت‌های اساسی و اختصاص کاربری به سرمایه‌گذاران نیاز است.