هنر قلمزنی اصفهان از پیدایش تا موانع پیش رو

بعد از هنرهای «میناکاری»، «قلمکار»، «کاشی هفت‌رنگ»، چهارمین رشته صنایع‌دستی اصفهان یعنی «قلمزنی» به ثبت جهانی رسید و در حوزه بین‌المللی موفق به اخذ نشان جغرافیایی شد.

به گزارش «دنیای سفر»، روز گذشته (یکشنبه) بود که مجدالاین تاج، رئیس اتحادیه صنایع‌دستی شهرستان اصفهان اعلام کرد: در دو سال‌ونیم گذشته، تعداد ۲۰ رشته صنایع‌دستی استان اصفهان با تلاش اتحادیه صنایع‌دستی به ثبت جغرافیایی در سطح ملی رسیدند و در گام بعدی به این سمت حرکت کردیم تا رشته‌های ثبت شده ملی را به ثبت جهانی برسانیم. براین اساس و بعد از هنرهای «میناکاری»، «قلمکار»، «کاشی هفت‌رنگ»، چهارمین رشته صنایع‌دستی اصفهان یعنی «قلمزنی» به ثبت جهانی رسید و در حوزه بین‌المللی موفق به اخذ نشان جغرافیایی شد.

هر چند تعداد هنرمندان فعال در این رشته هنری در اصفهان مشخص نیست اما قلم زنی یکی از هنرهای اصیل در ایران به ویژه شهر اصفهان است، این هنر در هزاره‌های سوم و دوم پیش از میلاد شکل واقعی خود را بازمی‌یابد و مظهر اوج و شکوفایی آن در ظروف طلایی و نقره‌ای در هزاره اول پیش از میلاد است که در اشیای کشف‌شده در شمال غرب، شمال و غرب ایران به چشم می‌خورد.

وجود فراوان معادن مس در نقاط پراکنده ایران چون کرمان، اصفهان، سیستان، خراسان و آذربایجان و کوه‌های البرز سبب شد تا ایرانیان به‌آسانی به فلز دست یافتند و به‌تدریج پس از کسب مهارت در ذوب فلز مس با استفاده از قالب، ابزار و ادوات موردنیاز زندگی از آن ساختند و در مرحله پس از کشف ذوب مس و سایر فلزات، هنرمندان فلزکار دریافتند که برای استحکام‌بخشی مس با افزایش فلز قلع به آن، آلیاژ سختی بسازند و به دنبال آن دوره مفرغ کشف و نام‌گذاری شد.

سبک قلمزنی در اصفهان

هنر قلمزنی به سه سبک شیراز٬ تبریز و اصفهان ارائه می‌شود که قلمزنی در اصفهان در دو سبک مجزا به نام‌های قلم‌ریز و قلمزنی برجسته است که هنرمندان اصفهان این سبک را در سال‌های اخیر اجرا می‌کنند. قلمزنی برجسته دارای برجستگی‌های عمیق‌تری است و حالتی سه‌بعدی ایجاد می‌کند. این‌گونه از قلمزنی در ساخت ضریح امامان استفاده می‌شود.

استادان بسیار بزرگ و زیادی هستند که در زمینه تولید و آموزش این هنر ارزشمند تلاش و کوشش و فعالیت می‌کنند که ازجمله معروف‌ترین آنان «استاد فرشچیان» و «استاد علمداری» درزمینه تولید و بجا گذاشتن آثار زیبا و استاد «راضیه حسینی» در زمینه آموزش قلمزنی معروف هستند.

در سبک شیراز. قلمزنی به دو روش ریزه قلم که روی فلز (مس) و (برنج) در دورهای صفویه و زندیه و قبل از آن متداول بوده و برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگوبرداری از سبک هخامنشیان تا به اکنون انجام می‌شود. بیشتر بر روی نقره صورت می‌پذیرد. روش اجرای کار بدین شکل است. پس از طراحی بر روی کار و نیم برکردن شروع برجسته‌سازی و کف‌سازی می‌شود که در این سبک بیشتر از نقوش هخامنشی و ساسانی و گل مرغ استفاده می‌شود. و در ایران این سبک را مکتب شیراز می‌نامند و منحصر به شیراز است.

در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلمزنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می‌شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همین سبب قلم تبریز صاف و کم‌عمق است ولی قلم اصفهان عمیق‌تر است. هنرمندان با ابزاری خاص و واردکردن ضربات بر روی سطوح مختلف نقش گل و مرغ، اشعار زیبای فارسی و یا آیات و احادیث را حک می‌کنند تا زیبایی محصولات خود را به رخ بینندگان بکشند.

معرفی استادان قلمزنی اصفهان

استادان قلمزنی اصفهان از دوران اولیه شروع این هنر تا دوران معاصر بسیار زیاد بوده‌اند. هر یک از استادان قلمزنی اصفهان با تولید ظروف و آثار خاص یا سبکی جدید به‌نوعی دین خود را نسبت به این هنر صنایع‌دستی ادا کردند و یادگاری ارزشمندی از خود بر جای گذاشتند. هنر قلمزنی روی مس، هنر بومی ایرانی بوده که سال‌های بسیار طولانی در بین مردم کشورمان شناخته‌شده و از اهمیت بالایی برخوردار است. شاید اگر این قلم‌زنان معروف اصفهان نبودند، نام و نشانی از این هنر باقی نمانده بود.

هزاره سوم پیش از میلاد با کشف مفرغ به‌طور گسترده از این آلیاژ در خاورمیانه استفاده می‌شد و اولین نمونه‌های آن در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در گورستان سلاطین «اور» پیداشده است. در هزاره سوم پیش از میلاد با استفاده مرغ در ساخت اشیای فلزی در منطقه‌ی لرستان چه ازنظر هنر قلمزنی و تزئینات و چه از جهت تأثیری که بر فلزکاری ایران در دوره‌های بعدی دارد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره‌ی اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به‌ویژه در شمال غرب ایران، غرب ایران (لرستان) و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی کمی و کیفی چشمگیری می‌یابد.

معروف‌ترین قلمزن‌های اصفهان در طول تاریخ

بختیار ابن معزالدین: استاد قلمزنی اصفهان، که در قرن چهارم هجری، تنگ طلای قلمزنی شده بسیار زیبایی را ساختند. این اثر هنری هم‌اکنون در موزه فریر گالری واشنگتن حفاظت می‌شود.

محمود بن محمد بن محمد هروی: این استاد در سال ۵۷۷ هجری قمری، ابریق یا آفتابه برنجی نقش کوبی شده با نقره و مس را ساختند. این اثر هنری هم‌اکنون در هرات نگهداری می‌گردد.

حمید بن محمود الاصفهانی: از استادان قرن شش هجری قمری که در اُسطرلاب سازی به شیوه قلمزنی مهارت و شهرت خاصی داشت.

جعفر بن محمدعلی: استاد قرن شش هجری قمری که یک عودسوز قلمزنی شده برای فردی به نام محمد گلاب فروش ساختند و نام هر دو فرد بر روی آن موجود است.

محمد بن عبدالوحید: قلم‌زن و نقره نشان بسیار معروف قرن شش هجری که یک آوند یا دیگ دسته‌دار مفرغی و ترصیع شده با مس و نقره را ساختند که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود.

محمود بن سنقر: استاد قلمزنی اصفهان، که صندوقچه پرکار برای مسجد قاهره و جعبه فلزی نقش کوب برای قرآن کریم ساختند.