چاقوسازی زنجان؛ هنر، میراث و سنت

چاقوسازی از جمله صنایع دستی قدیمی و معروف شهر زنجان است و به علت ویژگی های خاصی که چاقوی زنجان از نظر ظرافت، بُرش، تنوع و استحکام دارد نام زنجان با صنعت چاقوسازی عجین شده است.

به گزارش «دنیای سفر»، از زمان های بسیار دور نام زنجان برای هر شنونده ای تداعی کننده چاقوهای با کیفیت و مرغوب بوده است که به دست هنرمندان و صنعتگران چاقوساز زنجانی تولید می شود. در بررسی های به عمل آمده و با توجه به شواهد و مدارک به دست آمده به طور قطع اعلام تاریخ دقیق و مشخص پیرامون زمان شروع این صنعت در استان زنجان مقدور نیست. استادکاران چاقوساز، با توجه به سلیقه متقاضیان، ساخته های متنوعی از چاقوها را در ابعاد و اشکال متفاوت تهیه و به بازار عرضه می کنند که در برخی موارد به لحاظ تزئینات ویژه بر روی دسته آن، جنبه نمایشی و موزه ای نیز دارند. در دوره صفویه استادانی چون عبدالغفار سکاک در زمینه چاقوسازی زنجان نقش مهمی در رونق این صنعت مهم داشته اند.

معروف ترین چاقوها در دوره حکومت قاجار چاقوهای «کِرِند» و یا چاقوهای ساخت حسن (حسن نام استاد زنجانی از استادان چاقوسازی) بوده است. از جمله مدارک موثق دیگری از «سازمان اسناد ملی کشور» به دست آمده که می توان به مکاتبات معمول شده و یک برگ «صورتجلسه» چاقوسازان که در تاریخ ۱۳۲۳ شمسی انجام یافته اشاره کرد که در این سند ذی قیمت اسامی و امضای ۳۱ نفر از چاقوسازان زنجانی قید شده است.

قدمت چاقو به دوران مردان نمکی بر می گردد، چاقو یکی از اشیائی است که کنار مردان نمکی یافت شده و در استان زنجان قدمت بالایی دارد. چاقوی مزبور را می توان به عنوان اولین و قدیمی ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد. چاقوهای زنجان با ویژگی هایی همچون ظرافت، تناسب، آبکاری تیغه، قدرت برش و داشتن استادکاران این فن در گذشته و حال از شهرت فراوانی برخوردار است.

حک نام سازنده چاقو بر تیغه

سید میکائیل موسوی معاون صنایع دستی استان زنجان می گوید: حدود ۲ هزار کارگاه بزرگ و کوچک در استان زنجان به صورت مستمر و پویا فعال است که معمولاً چاقوسازان زنجانی نام خود را روی تیغه چاقو حک می کنند و هر چاقوسازی برای خود یک نشان و مهر دارد.

او بیان می کند: جواهر، ملیله، صدف و عاج از تزییناتی است که این هنرمندان در تولیدات خود به کار می برند. از چاقوهای کوچک تزیینی که به عنوان جا کلیدی استفاده می شود تا ساخت شمشیرهای بزرگ در کارگاه های چاقوسازی زنجان انجام می شود. دسته چاقوها نیز محل هنرنماییِ هنرمندان این صنعت است که با نشاندن جواهر و حکاکی کردن نقوش در هر چه زیباتر و منحصر به فرد شدن اثر خود می کوشند. حالت فنری، تیزی دائمی و در نهایت خوش دستی از خصوصیات چاقوهای زنجان است.

چاقوی زنجان یکی از صنایع دستی زنجان و از ایران شهرت جهانی برخوردار است. چاقوسازی در میان صنایع دستی استان زنجان رتبهٔ نخست را دارد

موسوی می گوید: انواع چاقوهای زنجان با توجه به ابتکارات و خلاقیت صنعتی استادکاران دارای فرم های مختلف است و آن ها را به دو دسته چاقوی ساده یا معمولی و چاقوهای مرکب و پیچیده می توان تقسیم بندی کرد. بیشتر چاقوهای کلکسیونی صادر می شوند و چاقوهای جیبی و قلم تراش استان زنجان از لحاظ زیبایی و تزئین و از نظر تیغه و آبکاری همتا ندارد. در شهر زنجان دانشِ ساخت بیش از ۴۰ نوع چاقو در بین استادکاران وجود دارد که قابلیت تولید را دارا هستند. اغلب هنرمندانی که در ساخت چاقو تبحر دارند، در ساخت قلمتراش و انواع چاقوهای آشپزخانه و قندشکن نیز مهارت ویژه ای دارند.

معاون صنایع دستی استان زنجان ادامه می دهد: چاقوهای تزئیینی کلکسیون شده بیشتر به کشورهای عربی و اروپایی صادر شده و شمشیر به کشورهای عربی و چاقوی جیبی هم به کشورهای اروپایی و عربی صادر می شود. در حال حاضر انواع مختلف چاقوهای تولید شده در زنجان در بازارهای داخلی و خارجی عرضه می شود که شامل انواع چاقوهای ضامن دار (معمولی، مغزی، فشاری)، کاردهای شکاری و صحرایی، کاردهای آشپزخانه، چاقوی سلاخی، چاقوی قصابی، چاقوهای باغبانی و پیوندزنی، انواع ساتور و کارد کباب پزی، قلمتراش (یک تیغه، دو تیغه، و…) و انواع قندشکن بزرگ و کوچک قلمتراش زنجان به عنوان اولین چاقوی دارای قابلیت تیزی زیاد و استحکام در تراش انواع نِی، بامبو و خیزران هستند.

چاقوسازی زنجان؛ صنایع دستی بومی ایرانی

او می گوید: استاد جواد توسلیان هنرمند قلمتراش ساز زنجان و دارنده مهر اصالت ملی اثر، بارها از سوی انجمن خوشنویسان کشوری مورد تقدیر و تجلیل قرار گرفته است. برخی اساتید هنرمند چاقوساز زنجان که در قید حیات نیستند مانند استاد مرحوم ابوالفضل نظم پرور، استاد مرحوم حسین فرجیان، استاد مرحوم روح اله همراهی، استاد مرحوم موسی اکبری، استاد مرحوم رضا رابط، استاد مرحوم نعمت اله صفی نجار پیشه، استاد مرحوم تقی رنگرز، و… که به واقع برای این هنر زحمات زیادی کشیده اند.

موسوی ادامه می دهد: اساتیدی که هم اکنون در قید حیات بوده و کمابیش به هنر چاقوسازی می پردازند، عبارتند از استاد روح اله صفدری (صد ساله و حدود هفت سالی است که بازنشسته این حرفه هستند)، استاد ذکریا علیخانی (بازنشسته و دارنده مهراصالت بین المللی اثر برای قلمتراش)، استاد بشیر صادقی (بازنشسته)، استاد علی اکبر بحری (بازنشسته)، استاد جواد توسلیان، استاد جلیل توسلیان، استاد کریم شعبانی، استاد حسن حق نظری، استاد محمدعلی ندرلو، استاد اسمعیل نوری، استاد حیدر جلالی پور زنجانی، استاد جعفر خلفی، استاد محمدرضا فرجیان، استاد علی اربطی و … .

معاون صنایع دستی استان زنجان ادامه می دهد: خدمت رسانی به صنعت گران، احصای مشکلات صنعتگران چاقوساز، ایجاد زمینه فروش و بازاریابی محصولات صنایع دستی، برگزاری دوره های آموزشی صنایع دستی برای شاغلان فعال در رشته چاقوسازی، حمایت از صنعت گران با اعطای تسهیلات کم بهره و توسعه بیمه صنعت گران از اولویت های کاری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان است. برای حفظ نگهداری و احیای صنعت چاقوی زنجان باید با ترغیب و تشویق فرزندان و جوانان و افراد علاقه مند به این رشته از صنعت تلاش کرد.