دانشگاه «ربع رشیدی» زیر خاک مدفون است

دانشگاه ۷۰۰ ساله ایران زیرخاک و در میان یک پمپ گاز، یک زمین فوتبال و خانه هایی که یقه آن را چسبیده اند، مدفون مانده است. کاوش های باستان شناسان ایرانی و آلمانی هنوز نتوانسته دانشگاه مدفون «ربع رشیدی» را از خاک بیرون بکشد.

به گزارش «دنیای سفر»، به نقل از خبرگزاری ایسنا؛ در شهر تبریز، کم تر کسی مسافران را برای دیدن «ربع رشیدی» تشویق می کند. راننده تاکسی که قرار است ما را تا آن جا ببرد، می گوید در سه سالی که با ماشین مشغول مسافرکشی بوده اولین بار است از یک مسافر می شنود که می خواهد ربع رشیدی را ببیند، صحبتش را این طور ادامه می دهد: «آنجا چیزی برای دیدن ندارد، حداقل بازار که ثبت جهانی شده، ائل گلی یا تله کابین عینالی بروید.»

ربع رشیدی در خیابان عباسی تبریز واقع شده، در محله تاریخی «باغ میشه»، که پشت یک ایستگاه پمپ گاز و در میان حصاری پنهان مانده است. تابلوی کوچک آن را هم درختان کنار خیابان استتار کرده اند. عرصه ربع رشیدی درحال حاضر حدود ۱۳ هکتار است اما خانه ها با شکستن حریم، تا بیخ آن بالا آمده اند. محمد رحمت پور، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی می گوید «آزادسازی عرصه که توسط ملک های شخصی تصرف شده، بخشی از هدف اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی است.»

ربع رشیدی، یکی از قدیمی ترین دانشگاه های بین المللی جهان است که در حدود ۷۰۰ سال پیش و در دوره غازخان خان در تبریز ساخته شد

ربع رشیدی که جزو نخستین دانشگاه های بین المللی جهان معرفی شده است، حدود ۷۵۰ سال پیش، در دوره غازان خان ایلخانی توسط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر معروف و علم دان دوره مغول ها، در شهر تبریز ساخته شد. محوطۀ آن، دهم آذرماه ۱۳۵۴ به شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و عرصه و حریم آن در ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ از سوی اداره کل ثبت آثار کشور به ثبت رسید. احمد حمزه زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی می گوید «آنچه امروز از آن به عنوان محوطه تاریخی ربع رشیدی در تبریز یاد می شود مربوط است به آثار بازمانده از شهرک دانشگاهی ربع رشیدی و نیز آثاری که از دوره صفویه روی تل ربع رشیدی با عنوان قلعه رشیدیه یا قلعه تبریز احداث شده است.»

این محوطه که برای محافظت بیشتر محصور شده، اکنون به روی بازدیدکنندگان بسته است و یک نیروی یگان حفاظت، دائم در آن نگهبانی می دهد. برای ورود به محوطه ربع رشیدی باید با پایگاه میراث ملی ربع رشیدی یا اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی هماهنگی کرد.

باستان شناسان ایرانی و آلمانی تا پیش از همه گیری کرونا در محوطه ربع رشیدی درحال کاوش بودند، اما به گفته مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی، دانشگاه ربع رشیدی هنوز از زیر خاک بیرون نیامده است. کاوش های باستان شناسی ربع رشیدی براساس تفاهم نامه ای که میان دانشکده باستان شناسی آلمان، دانشگاه هنر اسلامی و پژوهشگاه میراث فرهنگی بسته شد، به سرپرستی بهرام آجرلو در پنج فصل انجام شد. رحمت پور می گوید «این مجموعه باید کاوش شود تا جزییات بیشتر آن مشخص شود. آنچه اکنون از این مجموعه دانشگاهی می دانیم بیشتر از وقف نامه ربع رشیدی است و آنچه از خاک بیرون آمده نیز بیشتر به دوره صفوی، قاجار، پهلوی و یکی دو سازه هم به دوره ایلخانی مربوط می شود.»

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی درباره دلیل توقف کاوش های باستان شناسی در این محوطه با توجه به آنکه باستان شناسان هنوز به مجموعه دانشگاهی نرسیده اند، توضیح می دهد: «کاوش ها تا پیش از همه گیری کرونا درحال انجام بود اما بعد تامین اعتبار نشد. برای ادامه کاوش های ربع رشیدی به میلیاردها اعتبار نیاز است، چون وقتی کاوش باستان شناسی شد باید مرمت، حفاظت و مطالعه هم انجام شود، فقط بحث کاوش نیست، کاوش جزئی از کار است، اصل کار مرمت و حفاظت است.»

رحمت پور ادامه می دهد: «درحال حاضر تمام اعتبار را برای تملک گذاشته ایم، چون نمی توانیم خانه های شخصی را حفاری کنیم.»

او یکی از خانه ها را که در عرصه ربع رشیدی ساخته شده و پس از تملک خراب شده است، نشان می دهد و می گوید: «مردم در دوره ای بدون آنکه توجه داشته باشند این محوطه چه بوده یا چه تاریخی داشته است، روی آن خانه ساخته اند و در آن زندگی می کردند. وقتی مشخص شد اینجا ربع رشیدی است تملک آن هم آغاز شد.»

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی درباره تعداد خانه هایی که باید تملک شود، به ایسنا می گوید: «حدود ۳۰ خانه در عرصه ربع رشیدی بوده و حدود ۵ تا ۶ درصد از عرصه در تصرف خانه هاست که باید تملک شود. عرصه ربع رشیدی درحال حاضر ۱۳ هکتار است و هرچه بیرون از نرده ها و حصار قرار دارد، جزوی از حریم است.»

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی درباره وسعت اصلی ربع رشیدی اظهار می کند: «در وقف نامه ربع رشیدی ابعاد مشخص نشده، اما محدوده ای بین کوه عینالی تا باغ میشه، محدوده دانشگاه ربع رشیدی بوده که با این حساب، تقریبا نصف تبریز می شود. اما الان عرصه ۱۳ هکتار است. به هر حال این دانشگاه حدود ۷۰۰ سال پیش ساخته شده بود که در گذر زمان با دخل و تصرف های زیادی مواجه شده است و الان دیگر نمی توان کاری کرد.»

حمزه زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی نیز درباره تلمک ها می گوید: «مجموعه موجود در ربع رشیدی تبریز درحال حاضر در تملک اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است، به طوری که بخشی از املاک متعلق به ربع رشیدی در تملک بخش خصوصی بوده و با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و شهرداری کلان شهر تبریز تملک شده است.»

ربع رشیدی، آن طور که مدیر پایگاه میراث فرهنگی آن براساس نتیجه کاوش ها و آزمایش های ژئوفیزیک توضیح می دهد «یک شهر دانشگاهی بود که بیشترین تمرکز آن روی پزشکی بود. در وقف نامه ربع رشیدی نیز آمده است که اینجا دارای کوچه های مخصوص حرکت قاریان قرآن بوده، محلات مخصوص دانشجویان پزشکی داشته و طبق وقف نامه، مجموعه ای بسیار گسترده بوده است که از نقاط مختلف دنیا هم دانشجو می پذیرفت. این مجموعه بعدها مورد کینه ورزی قرار گرفته و تخریب شده و در دوره صفویه نیز از مصالح دوره ایلخانی برای ساخت برج هایی برای استقرار توپ جنگی استفاده شده که اثرات آن هنوز دیده می شود اما آنها هم در حمله های عثمانی ها تخریب شدند و بخشی از آن باقی مانده که همزمان با کاوش های باستان شناسی بخش هایی از آن ها مرمت شد. در دوره های قاجار و پهلوی دوباره روی همین محوطه سازه هایی احداث شده که از میان آنها برج کبوترخانه قاجار باز مانده است.»

رحمت پور اضافه می کند: «ربع رشیدی فقط دانشگاه نبود، محل تولید کاشی آبی فیروزه ای هم بود. از همان مدلی که در مسجد کبود تبریز دیده می شود.» او یکی از سازه ها را که در کاوش باستان شناسی شناسایی شده است، نشان می دهد و می گوید «این سازه به دوره ایلخانی مربوط می شود، باید مطالعه بیشتری شود اما گمان می رود کاشی های مسجد کبود اینجا تولید می شده است.»

حالا که کاوش ها در ربع رشیدی متوقف است، مدیر پایگاه میراث فرهنگی می گوید «براساس اعتباری که رسیده فعلا روی ایجاد زیرساخت مسیر گردشگری و سرویس بهداشتی و تجهیز کارگاه ها کار می کنیم.»

او با این یادآوری که ربع رشیدی مجموعه بسیار کاملی بوده است، ادامه می دهد: «در وقف نامۀ آن آمده است که آب مورد استفاده در ربع رشیدی از آب تبریز جدا بود. آب از رودخانه ای که در نزدیکی آن بود با تنبوشه هایی (لوله های سفالی) به ربع رشیدی منتقل می شد و یک استخر در این مجموعه وجود داشت که آب از طریق آن با لوله های سفالی توزیع می شد.» باستان شناسان ایرانی و آلمانی توانسته اند نشانی از این استخر و تنبوشه های دوره ایلخانی را پیدا کنند.

وقفنامه ربع رشیدیه به گفته حمزه زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی، اثری «ارزشمند» و «بی نظیر» توصیف می شود که به گفته او در سال ۱۳۸۶ در «برنامه حافظه جهانی» به ثبت رسیده است. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نیز به منظور عمل به مسئولیت خود در حفظ و معرفی میراث مستند در سطح جهان در سال ۱۹۹۲ میلادی اجرای برنامه حافظه جهانی را آغاز کرده و براساس اعلام رسمی کمیته حافظه جهانی، وقفنامه ربع رشیدی در اجلاس پروتوریای آفریقای جنوبی (۱۱تا ۱۵ ژوئن ۲۰۰۷) به عنوان نخستین اثر از ایران در حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است.

رحمت پور، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی نیز درباره تکلیف ثبت جهانی ربع رشیدی اظهار می کند: با رویه و سهمیه محدودی که یونسکو برای ثبت جهانی پرونده ها دارد، شاید حدود سی چهل سال طول بکشد تا ربع رشیدی ثبت جهانی شود، برای همین پرونده آن در آیسسکو و حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.

حمزه زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی اما از تهیه پرونده ثبت جهانی ربع رشیدیه خبر می دهد و راه اندازی سایت موزه و پارک باستان شناسی، تکمیل مسیرهای گردشگری اجرا شده با چوب، راه اندازی مرکز مطالعات سفال، کاشی و آهک، بازنگری عرصه و حریم، پایان تملک عرصه، ادامه کاوش های باستان شناختی، احیای یافته های حاصل از کاوش، تجهیز فیزیکی پایگاه، تامین نیروی انسانی متخصص، اجرای سیستم حفاظت الکترونیکی، اجرای سیستم نورپردازی و ایجاد بازارچه صنایع دستی را از جمله اقداماتی برمی شمرد که در آینده قرار است در ربع رشیدی انجام شود.

عرصه و حریم ربع رشیدی در ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ از سوی اداره کل ثبت آثار کشور شده است. عرصه آن حدود ۱۳ هکتار است و مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از قصد بازنگری در عرصه و حریم ربع رشیدی خبر داده است.

سمت دیگر ربع رشیدی به زمین فوتبالی می رسد که آن هم حریم را شکسته است. مدیر پایگاه ربع رشیدی از طرحی برای تملک و الحاق آن با همکاری بخش های دولتی خبر داده است.

عکس ها از سمیه حسنلو، خبرنگار ایسنا