نقوش گلیم کرمان در مسیر تاریخ

طرح حشمت از نقوش گلیم کرمان، در گذشته در بسیاری از مناطق سیرجان بافته شده، اما مهم ترین منطقه بافت این طرح، بلورد بوده است.

به گزارش «دنیای سفر»، طرح حشمت را فردی به نام میرزا سلیمان خان سعیدی ملقب به حشمت السلطان یا حشمت الدوله، یکی از خوانین معروف قدیم منطقـه نصرت آباد سیرجان، به بافنده ای به نام ماه بی بی از ایل بچاقچی در منطقه بلورد سیرجان سفارش داده و ایشان این طرح را برای اولین بار قالی بافت؛ به همین دلیل آن طرح به مرور در منطقه سیرجان به نام طرح حشمت معروف شده است.

عقیل سیستانی مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه صنایع دستی در یادداشتی نوشت: حشمت معروف ترین و متداول ترین طرح فرشینه و قالی، منطقه سیرجان است که به مناطق همجوار نیز راه یافته است، ساختار اصلی این طرح، به نوعی لچک ترنج و موتیف اصلی آن، نقشی به نام ترنج حشمت یا گُل حشمت در مرکز دستبافته قرار دارد، این ترنج اغلب حالت شش ضلعی دارد و پرنقش و نگار است و اغلب در قالب طرح و نقش گردان با رنگ های متنوعی در قالی گذشته بیشتر با زمینه لاکی بافته شده و در چهار گوشه این طرح، گلدان یا گل بوته هایی به عنوان لچک قرار گرفته که به پَرگُل حشمت معروف اند و همین عناصر یا اصطلاحاً پَرگُل ها یکی از وجوه تمایز آن طرح با طرح های دیگر لچک ترنج است.

طرح حشمت را فردی به نام میرزاسلیمان خان سعیدی ملقب به حشمت السلطان یا حشمت الدوله، یکی از خوانین معروف قدیم منطقه نصرت آباد سیرجان، به بافنده ای به نام ماه بی بی از ایل بچاقچی در منطقه بلورد سیرجان سفارش داده و ایشان این طرح را برای اولین بار قالی بافت؛ به همین دلیل آن طرح به مروردر منطقه سیرجان به نام طرح حشمت معروف شده است.

همان طور که پیشتر نیزگفته شد شاکله این طرح، لچک ترنج است، لچک ترنج از زمان های خیلی دوریکی از طرح های قالی عشایری، روستایی و شهری منطقه کرمان و دیگر مناطق بافنده فرش کشور بوده، گرچه ساختار طرح حشمت، نوعی لچک ترنج است (شباهتی بین طرح حشمت با طرح های لچک ترنج مناطق دیگر وجود دارد)، ولی این طرح را نقوش کاراکترهایی، نسبت به نمونه آن در قالی به کار رفته است؛ ازجمله به حشمت محرابی و حشمت پنج ترنج، حشمت دوترنج و حشمت تلفیقی یا ترکیبی (با طرح های بخیه و سه کله و …) می توان اشاره کرد.

طرح حشمت در گذشته در بسیاری از مناطق سیرجان بافته شده، اما مهم ترین منطقه بافت این طرح، بلورد بوده است، این طرح، که قدیم در منطقه سیرجان مورد استفاده داشته، به مرور در مناطق دیگر عشایری و روستایی استان کرمان چون بافت، اُرزئیه، بردسیر، رابُر و … نیز راه یافته و به شکل های مختلف بافته شد.

طرح حشمت در دستبافته عشایری و روستایی سیرجان، علاوه بر طوایف ایل بچاقچی در میان ایلات افشار، رائینی، خراسانی، قرائی خواجوئی و طوایف پراکنده در مناطق سعادت آباد، محمودآباد، زیدآباد، و … مورد توجه بوده است.

در چند دهه اخیر بافت چنین طرحی در گلیم شیریکی پیچ، به دلیل حاکم شدن نگاه تجاری به آن، نسب به قالی، رونق بیشتری داشته و به دلیل حاکمیت فضای شهرنشینی و فرش شهری، با داشتن عناصر بومی و شناخته شده، گاهی تحت تاثیر عناصر و فرم های فرش شهری و نقوش گردان نیز قرار گرفته است، همچنین رنگ های لاکی طرح حشمت، که همواره جز شناسه صوری این طرح در قالی عشایری بوده، در گلیمینه کمرنگ و بیشتر رنگ های روشن جایگزین و با دیگر نقوش رایج منطقه ترکیب شده اند، همین ویژگی سبب شکل دادن ماهیت جدید طرح حشمت در گلیم عشایری و روستایی شده که با فضای امروزی بافندگان نیز تطابق بیشتری پیدا کرده است.

خوشه انگوری؛ یکی دیگر از طرح های بافته شده در بین عشایر بافندگان منطقه سیرجان و مناطق همجوار است، پیشینه آن مشخص نیست، ولی بسیاری از تجار فرش و بافندگان منطقه بر این باورند که طرح فوق بین عشایر و روستایی ها اصالت زیادی دارد، ناگفته نماند که این طرح در دستبافته شهری باف کرمان نیز به کار رفته است.

طرح خوشه انگوری در سیرجان به دو صورت گلیم باف و قالی باف (پرزباف و گره باف) بافته شده است، این طرح در قالی بیشتر از گلیم به کار رفته و شاکله آن مانند نامش مرکب از خوشه های انگور است که اغلب به صورت واگیره ای بر متن دستبافته ایلات و طوایف بافنده منطقه سیرجان بافته شده است.

البته نقش خوشه انگوری متفاوت تری به صورت زنجیره ای در حاشیه دستبافته، بافته شده است، این طرح نشان دهنده تاثیرپذیری بافنده از محیط اطرافش است که با الهام گرفتن از طبیعت خوشه های انگور سعی در به تصویر کشیدن طرحی بی نظیر برمتن دستبافته خویش دارد.

این طرح در گذشته در فرشینه اغلب بر زمینه های سفید و کرم (اصطلاحاً روشن) در گلیمینه با تکنیک شیریکی پیچ (پیچ باف) بیشتر به دست بافندگان طایفه های اَرشلو اغلب تیره شهسواری و اَنکلو ایل بچاقچی پراکنده در دهستان های چهار گنبد، بلورد و طایفه قاسمی ایل رائینی و طایفه شول در دهستان ملک آباد و… بافته شده است، طرح مورد اشاره، غیر از سیرجان، در طوایف ایلات افشار بین بافندگان منطقه شهر بابک نیز رواج یافته است و امروزه این طرح کمتر در گلیم شیریکی پیچ منطقه سیرجان به کار می رود.