نقش درخت سرو در دست بافته ها و هنر ایرانی

دست بافته های ایران از نقوش مختلف و بویژه نقش مایه های گیاهی برخوردارند. برخی از این نقوش نظیر درخت ریشه مشترک در فرهنگ و تمدن دارد. نقش درخت در زندگی آدمی همیشه دارای اهمیت بوده زیرا از طریق آن می توانستند نیازهای خود را تأمین کنند.

به گزارش «دنیای سفر»، فائزه تفضلی، کارشناس مسئول بازاریابی و تجاری سازی صنایع دستی استان گیلان در یادداشتی نوشت: دست بافته های ایران از نقوش مختلف و بویژه نقش مایه های گیاهی برخوردارند. برخی از این نقوش نظیر درخت ریشه مشترک در فرهنگ و تمدن دارد. نقش درخت در زندگی آدمی همیشه دارای اهمیت بوده زیرا از طریق آن می توانستند نیازهای خود را تأمین کنند. درخت یکی از اصلی ترین نقوش رایج در دست بافته های (فرش، گلیم، قالی و ...) ایرانی است که به گونه های مختلف یا به صورت نقش اصلی یا در متن و بافت طرح به کار می رود.

نقوش دست بافته ها گاهی پیام دار نوع فرهنگ جاری، تاریخ، معماری، اقلیم و زمان بافت آن است. طرح و نقشه در دست بافته ها، نشانگر نوع نگاه هنرمندان به محیط و اقلیم و طبیعت پیرامون است.

نقوش دست بافته های ایرانی مملو از جهان بینی فلسفی و معنویت صاحب اثر در نهایت سادگی، زیبا جلوه می کند. هنرمندان علاوه بر بکارگیری عناصر طبیعی و یا خیالی، عوامل و پدیده های مؤثر در زندگی بشری اعم از وقایع تاریخی، حوادث طبیعی، معماری و غیره را به زبان نقش و نگار با مهارت و چیره دستی خاصی به تصویر می کشند. نقوش و طرح های دست بافته ها، هرکدام نماد و پیام دار معنویت و زمان هستند.

دست بافته های ایران از نقوش مختلف و بویژه نقش مایه های گیاهی برخوردارند. برخی از این نقوش نظیر درخت ریشه مشترک در فرهنگ و تمدن دارد. نقش درخت در زندگی آدمی همیشه دارای اهمیت بوده زیرا از درخت می توانستند نیازهای خود را تأمین کنند. در جاهایی که درخت نبوده مانند اقلیم کویری و خشک، افراد آن مرز و بوم تصویر آن را بر روی صنایع دستی بافته ها می آفریدند.

نقش درخت یکی از اصلی ترین نقوش رایج در دست بافته های (فرش، گلیم، قالی و ...) ایرانی است که به گونه های مختلف یا به صورت نقش اصلی یا در متن و بافت طرح به کار می رود. این نقش از جمله نقوش اساطیر مهمی است که راز و رمز به کارگیری آن توسط اسطوره پردازان بزرگ تحریر شده است.

نقش درخت سرو در دست بافته ها و هنر ایرانی

نقش درخت که اکثراً به صورت درخت سرو طراحی می شود، در انواع طرح های درختی، گلدانی (نقش ناظم) متن نقش محرمات، طرح گلستان یا باغی با بهشت و پالیز، در انواع بافت قاب قابی یا خشتی بوته، به کار می رود.

در گیلان باستان نیز، درخت مورد توجه مردم منطقه بوده است. گواه این مطلب، نقش مایه های گیاهی آثار بدست آمده از کاوش ها و نظریات باستان شناسی در مناطق مختلف گیلان و همچنین اسناد مدارک و مکتوب به جا مانده از تمدن دوران باستان گیلان است. این نقش مایه ها بیانگر تمدنی پیشرفته در حاشیه رودخانه سفیدرود و اطراف رودبار، از جمله چراغعلی تپه مارلیک، املش و تالش است. این تمدن متعلق به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد بوده است.

از جمله اشیای بدست آمده جام های زرین مکشوفه در آرامگاه مارلیک است که بر روی بعضی ازآنهاد درخت مقدس زندگی، با ظرافت و زیبایی ویژه ای حکاکی شده است. درختان مقدس در گیلان حتی در عمران و آبادانی منطقه تالش نقش بسزایی داشته و با بعضی از حوادث تاریخی داستان های عامیانه و باورهای مردم در آمیخته است.

درخت به عنوان یکی از نقوش به کار رفته در نقوش گیاهی و دست بافته ها دارای ارزش مذهبی غیرقابل تردیدی است و خاستگاه آن بسیار قدیمی و کهن هستند و از میان این نقوش گیاهی، سابقه استفاده از نقوش درخت سرو نیز به سده های پیشین و به سده دوره قبل و بعد از اسلام بر می گردد.

نقش سرو از جمله نقوشی است که علاوه بر قالی، در بافت پارچه نظیر ترمه و چاپ قلمکار قلمزنی بر فلز و سنگ و در انواع هنرهای سنتی ایرانی کاربرد فراوان دارد . همین پراکندگی کاربرد و اعتبار دراز مدت نقش است که شکل آن را دگرگونی وسیعی داده و باعث شده تا اقسام این نگاره امروزه حد بیش از ۶۰ صورت متفاوت داشته باشد.

سرو به معنای مساوی مشتق شده و Parsio به معنای تولید و Kuo نام علمی سرو از نام قدیمی یونانی آن اقتباس شده است و از ۲ واژه به مناسبت تقارن شاخه ها و تاج درختانی آن است. درختان همیشه بهار مانند سرو و سرو آزاد و کاج، نزد بسیاری ازاقوام مدیترانه ای و آسیایی نماد جاودانگی، معنی حیات پس از مرگ است.

درختان سرو منقوش بر دیوار نگاره های تخت جمشید از جمله آثاری است که بیانگر اهمیت و اعتبار این آفریده پروردگار در میان هنرمندان و شاهان هخامنشی در ایران است.

نقش درخت سرو در دست بافته ها و هنر ایرانی

در بررسی زمان و نحوه انتقال تصویر درخت برروی دست بافته های گره دار به پاسخ روشن و قاطعی نخواهیم رسید. قدیمی ترین و شاید ناب ترین نوع منقوش درخت سرو بر روی فرش گره دار را می توان بروی گروهی از قالیچه های بلوچ خراسان مشاهده کرد که به قالیچه های سجاده بلوچ شهرت دارد و دقیقا معرف نقش درخت سرو هستند، اما گروه دیگری که هم اکنون نیز به مقدار زیاد در تربت جام و حیدریه عرضه می شوند و با نقش برگ تاکی شهرت دارند احتمالا دارای سوابق بیشتری نسبت به قالیچه های گروه اول هستند.

نقش درخت سرو در دست بافته ها و هنر ایرانی

نشان دادن سرو بروی مقابر به منظور تقدسی کاملا نمادین انجام می شد و این تفکر اسلامی به نام درخت طوبی و در تورات درخت حیات و در مسیحیت در آغاز سال نو میلادی به صورت تزئین کاج ظهور یافت در مراسم عزاداری عاشورا، تمام علم ها توق ها از نقش سرو مقدس الهام گرفته اند.

اثر معنوی درخت سرو که نشانه نامیرایی، خرمی، پایندگی، آرامش و زیبایی است در همه مظاهر و تمدن ایرانی دیده می شود.

نقش درخت، نقش مایه ای گیاهی است که با خطوط منحنی وشکسته در بسیاری از قالی های ایرانی بکار می رود. حضور درخت در طرح قالی و دستبافته ها به شیوه های مختلف دیده می شود، درخت ها اغلب به صورت بید مجنون و یا سرو بکار رفته اند. درخت سرو در شکل تجریدی خود، گاه مانند مثلثی ساده به پایه (ساقه) وصل می شود و گاه مانند مخروطی به شکل شعله شمع که گلی در وسط دارد نمایش داده می شود.

درخت سرو از جمله نقوش گیاهی است که در دست بافته های شهری و روستایی ایران فراوان بچشم می خورد، دست بافته های روستایی بدون تغییر و دست نخورده با الهام از خلاقیت ذهنی و در دست بافته های شهری با کمی تغییر و نوآوری ، بافته های زیبایی ارائه می شود.

نقش درخت سرو در دست بافته ها و هنر ایرانی

درخت سرو مظهر راز آینده، شعله آتش آتشکده های زرتشتی، تمثیل شکل بادام یا گلابی، تجسمی شیوه یافته از گیاهی هندی که از همانجا نیز به ایران راه یافته است و شاید زیباترین و نزدیکترین تعریف به معنای شکل بوته سرو تار خمیده از باد موجود در طبیعت باشد. تحول و تبدیل سرو به بوته به دوره قبل و بعد اسلام قابل تفکیک است.

در ابتدا سرو، درختی مقدس، مذهبی و نشانی از خرمی، همیشه بهاری و مردانگی است. در این مرحله سرو به صورت حیات اصلی و طبیعی در تمدن آشور و هخامنشی خود را نشان می دهد و حالت نگاره تزئینی ندارد؛ نگارگری آن در اینجا مقطعی بوده و برش عمودی درخت را با شاخه های افقی مجسم می سازد که در سنگ نگاره های تخت جمشید در نهایت دقت و ظرافت بکار می رود.

در ادامه دوره اول، نقش سرو در هنر پارتی و ساسانی یگانه درخت مقدس نیست هر چند منزلت آن، همچنان مستدام باقی می ماند، لیکن این منزلت دیگر بار وجهه مذهبی ندارد و صرفا مداومت یک نقش مایه سنتی است. در دو بین تطور درخت سرو، هم زمان با نفوذ تمدن اسلامی سرو از ریشه های باستانی جدا شده و به نگاره های زینتی مبدل و از ماهیت مذهبی خود دور می شود. هر چند براساس شواهد بدست آمده این اعتقاد همچنان پا برجاست که تا سده دوازدهم هجری سرو مظهر و نماد خرمی جاویدان درخت زندگی بوده است از این جاست که سرو به صورت ساده به شکل بته جقه تصویر شده و به نگاره زینتی نزدیکتر می شود. از سده ششم به بعد سرو بته و سرو نقش از صورت های ساده نخستین بیرون می آید و بته جقه ای، شکل شیوه یافته کامل و نهایی خود را می یابد.

پیدایش بته بر دست بافته (فرش، گلیم، قالی) ایران زمانی انجام می شود که نمادها تنها بازتاب نیازها و باورهای اشتراکی نبودند، بلکه جنبه زیبایی شناختی و تزئینی داشتند (نقش افشان).

همچنین از بین نقش مایه ها، گل بوته سه شاخه یا سه گل که در آن میانه بلندتر از سطح هم ردیف دو گل بوته دیگر است، نشانگر طلوع خورشید، اوج نیمروزی و غروب آن است، دو جفت مرغی که از درخت مقدس پاسداری می کنند، گل های انار، هشت پر و.... قابل ذکر است که در آنها هر یک به نوعی این گیاه و درخت نماد بی پایانی، جاودانگی و سلسله ناگسستنی هستی است.

نقش درخت نقشمای ای گیاهی است که با خطوط منحنی و شکسته در بسیاری از قالی های ایرانی بکار می رود. حضور درخت در طرح قالی و دستبافته ها به شیوه های مختلف دیده می شود، درخت ها اغلب به صورت بید مجنون و یا سرو بکار رفته اند. درخت سرو در شکل تجریدی خود گاه مانند مثلثی ساده به پایه (ساقه) وصل می شود و گاه مانند مخروطی به شکل شعله شمع که گلی در وسط دارد نمایش داده می شود.

نقش درخت سرو در دست بافته ها و هنر ایرانی

این نگاره یا به صورت مستقل بکار می رود و یا از گلدانی سر برآورده و بر روی شاخه اش نشسته اند و یا مانند قالی های منطقه فارس همراه با دو مرغ در دو سو نقش می شود.

عمده قالی هایی که در آن ها نقش درخت بطور شاخصی بکار رفته، نقشه های باغی هستند که تاریخ بافت آنها به سده های یازده و دوازده هجری قمری، هفده و هجده میلادی بر می گردد و اصل آنها را از کرمان می دانند.

بسیاری از صاحب نظران بر این عقیده اند فرش ایرانی، سراسر باغ رنگین و با شکوهی است که تداعی کننده بهارستان رضوان و گلستان ارم است.

درخت در قالی های باغی یا نقشه گلستان با بهره گیری از نقشه باغ در معماری و فضاهای بخشبندی و عناصر و جزئیات باغ های ایرانی تصویر شده و در گونه ای که متعلق به منطقه چهار محال بختیاری است، درختان در فضاهای مربع، مستطیل با تنوع رنگی بسیار به کار رفته اند. تقارن، تعادل و نظم با در نظر گرفتن تنوع و تناسب در دامنه رنگ های بکار رفته ای بسیار چشمگیری از این طرح و نقش را در قالی های ایران آفریده است.