کعبه زرتشت کجاست؟

کعبه زرتشت یک بنای تاریخی با معماری سنگی و مکعب شکل و پله ای در میدان نقش رستم و در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت استان فارس که در روبروی کوه نقش رستم و در مقابل آرامگاه داریوش دوم واقع شده است.

به گزارش «دنیای سفر»، کعبه زرتشت یک بنای تاریخی با معماری سنگی و مکعب شکل و پله ای در میدان نقش رستم و در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت استان فارس که در روبروی کوه نقش رستم و در مقابل آرامگاه داریوش دوم واقع شده است.

نامگذاری کعبه زرتشت

حکایت های گوناگونی در مورد کاربری کعبه زرتشت در سال های گذشته مورد بحث قرار گرفته است. نام گذاری به اسم کعبه زرتشت جدید است و ۱۵۰ سال پیش بر می گردد و دلیل نامگذاری این بنا به اسم کعبه زرتشت به دلیل دین زرتشت و در زمان باستان زرتشت است. در سال های گذشته بسیار دور این بنا رابه اسم «بن خانه» یا « بن خانک» به معنای خانه اصلی، می شناختند.

در احداث بن خانه از سنگ های مرمر سفید و بزرگ استفاده شده که با سپری شدن زمان رنگ سنگ ها، به رنگ تیره و قهوه ای تغییر رنگ داده اند. در بین تکه های بزرگ سنگ مرمر، سنگ های خاکستری و سیاه، پرواره (طاقچه) هایی تشکیل داده اند. اندازه سنگ ها بزرگ و متفاوت و بدون شفته بر روی هم گذاشته شده است. در قسمت شمالی بنای کعبه زرتشت، به صورت یک خط پله ساخته شده است و در قسمت زیر بنا، سکویی به شکل سه پله ای با اساس شکل مربع قرار گرفته است.

کعبه زرتشت کجای ایران قرار گرفته است؟

کعبه زرتشت یک بنای تاریخی با معماری سنگی و مکعب شکل و پله ای در میدان نقش رستم و در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت استان فارس که در روبروی کوه نقش رستم و در مقابل آرامگاه داریوش دوم واقع شده است.

معماری بنای کعبه زرتشت

در شیوه معماری بنای کعبه زرتشت اثرهایی از زمان هخامنشیان به کار برده شده است که معماری بنا متعلق به دوره هخامنشیان است. عده ای از دیرینه شناسان بر این باور هستند که کارایی این بنا در گذشته برای آتشکده و یا پرستشگاه بود و یکی دیگر از دلایل آتشکده بودن بنا وجود سیاهی ها و دود داخل کعبه به چشم خورده است و همچنین مشابهت بنا به تصویر کنده کاری شده بر روی سکه های زمان ساسانی و دلیل دیگر آتشکده و پرستشگاه بودن کعبه زرتشت، بنای زندان سلیمان با چنین کاربری نیز پشتیبانی می کند.

عده ای دیگر از عتیقه شناسان این بنا را به عنوان آرامگاه نیز می دانند و شباهت هایی بین کعبه زرتشت و بنای زندان سلیمان با مقبره کوروش در پاسارگاد مشاهده شده است و یکی دیگر از نشان آرامگاه بودن این بنا، احداث و طراحی در ورودی تکی و پر وزن بودن آن است و یک عده دیگر نیز به این باور هستند که کعبه زرتشت خانه گنج بوده، چون در آن مدارک و اسنادی مهم دولتی و عتیقه هایی نگهداری می کردند که پیدا شده است و یک سری افراد دیگر نیز با وجود برجستگی ها روی بنای آن را در رسته بناهای تقویمی ایران جای داده اند و معتقد هستند که این بنا و بقیه بناهای مشابه به آن در میدان پاسارگاد برای ارزیابی زمان کاربرد داشته است.

کعبه زرتشت که نگاهبان این اعتبار و سند پرارج و بهاست و سنگ نوشته به سه خط پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و یونانی بر بدنه آن کنده شده یک بنای چهارگوش ساده و در عین حال زیبا و باهیمنه ایست که دوازده متر ارتفاع دارد و از شانزده ردیف سنگ های گران وزن مرمرنما در فاصله چهل و شش متری کوه مقدس حاجی آباد برابر آرامگاه ابدی ...

کعبه زرتشت کاربری های گوناگونی در زمان های مختلف داشته که می توان به وجود کتیبه ها و شکل های کنده کاری شده و معماری شکل بودن و غارت کردن در دوران های گوناگون نشانگر این است. روی سه دیوار از این بنای تاریخی نوشته هایی به سه زبان مشاهده می شود، که این نوشته ها به حکم شاپور اول بر روی دیواره ها کنده کاری شده است. نوشته های به زبان یونانی را در ۷۰ سطر بر روی دیوار جنوبی، نوشته های به زبان پهلوی اشکانی در ۳۰ سطر رابر روی دیوار غربی و نوشته های به زبان پهلوی ساسانی بر روی دیوار شرقی کنده کاری شده است.

این کتیبه ها که مربوط به زمان ساسانیان است، یکی از با ارزش ترین سندهای تاریخی ایران باستان به حساب می آید که محتوای آن ها تفسیری از مبارزه و پیروزی های شاهپور ساسانی، امپراتوری روم باستان در دوران پادشاهی والرین، که یکی از به یاد ماندنی ترین رومیان تا آن موقع بود و عرصه فرمانروایی شاپور را به ثبت رسانده اند.

یکی دیگر از با ارزش ترین موضوع به کار رفته در این کتیبه اسامی از پادشاهان و صاحب مقامان دولت ساسانی است که هر یک به شیوه های جداگانه ای در برپایی دولت قدرتمند ساسانی نقش موثری داشتند. بیوگرافی و خواندن این نوشته ها نزد تاریخ نویسان و عتیقه شناسان خارجی معنی شده و رونوشت های بسیار کمی از بیوگرافی این کتیبه ها وجود دارد.

سنگ نوشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت

سنگ نوشته شاپور یکم در کعبه زرتشت بر دیوار ساختمان کعبه زرتشت در نقش رستم در شهرستان مرودشت استان فارس کنده شده است. ساختمان کعبه به صورت مکعب است و بر سه ضلع آن به سه زبان پارسی میانه، زبان پارتی و زبان یونانی سنگ نوشته هایی نگاشته شده است.

تحریر پهلوی دارای ۳۵ سطر و بر دیوار شرقی، تحریر پارتی دارای ۳۰ سطر و بر دیوار غربی و تحریر یونانی دارای ۷۰ سطر و بر دیوار جنوبی نگاشته شده است. تحریر یونانی و پارتی نسبت به تحریر پهلوی آسیب کمتری دیده است. همچنین در تحریر پارتی و یونانی توافق بیشتری دیده می شود و این دو با تحریر پهلوی تفاوت هایی دارند. احتمالاً شاپور یکم مطالب خود را برای دو دبیر تقریر کرده است و هر کدام مطالب را جداگانه نوشته اند که بعد در سنگ کنده شده، ظاهراً اختلاف تحریرها از اینجا ناشی شده است.

اهمیت تاریخی سنگ نوشته کعبه زرتشت

سنگ نوشته پهلوی کعبه زرتشت که تاکنون از لحاظ کمیت و کیفیت بزرگ ترین و مهم ترین سند و سنگ نوشته پهلوی ساسانی و به منزله یک صفحه درخشان و غیرقابل انکار تاریخ شاپور اول و کشور گشائی او و حدود و ثغور کشور پهناور ایران ساسانی می باشد. کعبه زرتشت که نگاهبان این اعتبار و سند پرارج و بهاست و سنگ نوشته به سه خط پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و یونانی بر بدنه آن کنده شده یک بنای چهارگوش ساده و در عین حال زیبا و باهیمنه ایست که دوازده متر ارتفاع دارد و از شانزده ردیف سنگ های گران وزن مرمرنما در فاصله چهل و شش متری کوه مقدس حاجی آباد برابر آرامگاه ابدی شاهنشاهان هخامنشی و در همان دوران بنا گردیده که فکر حمل چنین سنگ های عظیم الجثه ئی انسان را مات و مبهوت می سازد.

بررسی سنگ نوشته کعبه زرتشت

راجع به اینکه کعبه زرتشت برای چه منظوری بنا گردیده اقوال و عقاید مختلف است بعضی آن را مقبره و پاره ای جایگاه آتش مقدس و دسته ای محل نگاهداری کتاب مقدس اوستا و پرچم های سلطنتی دانسته اند.

این سنگ نوشته که بی تردید مهم ترین سنگ نوشته فارسی میانه است به سه زبان پارتی سی سطر بر دیوار غربی، پهلوی سی و پنج سطر بر دیوار شرقی و یونانی هفتاد سطر بر دیوار جنوبی کعبه زرتشت تحریر شده است. تحریر پهلوی آسیب بسیار دیده ولی تحریر پارتی و یونانی آن با آسیب دیدگی کمتری کاملاً قابل قرائت می باشد. از این روی تحریر پارتی سنگ نوشته در اینجا مورد پژوهش قرار گرفته است. این سنگ نوشته از سه بخش مقدمه شامل معرفی و نسب شاپور متن اصلی شامل محدوده جغرافیائی ایران ساسانی، شرح سه لشکرکشی شاپور به امپراتوری روم و برپاکردن آتشکده ها و موخره شامل توصیه های شاپور به آیندگان ترکیب یافته است. این سنگ نوشته بی شک نمونه باز ساخته سنگ نوشته بیستون داریوش است از جنبه های گوناگونی از جمله ارزش های زبانی، اعلام اشخاص، نام های جغرافیائی ایرانی و نیز امپراتوری روم؛ منصب های دولتی و اطلاعات تاریخی بسیار باارزش است.

در این سنگ نوشته شاپور به معرفی خود و به شرح ایالات امپراتوری خود پرداخته، به نبرد با امپراتوران روم اشاره نموده و از کسانی که رومی ها را همراهی کرده اند نام برده و از شهرهائی که از رومیان گرفته و نام آن ها را به نام های دلخواهش چون پیروز شاه تغییر داده نام می برد. ازمناصب شاهزادگان یاد می کند. وقوفات و نذورات خود را شرح داده و از بنای چند آتشکده سخن رانده است. همچنین در این سنگ نوشته فهرستی از مناصب کشوری و لشکری، روحانی وجود دارد که در مطالعه و فهم مناصب دوره ساسانیان بسیار مهم و ارزشمند است.

مناصب یادشده در سنگ نوشته کعبه زرتشت

از مناصب یاد شده در این سنگ نوشته:

بیدخش: مرزبانان ارمنستان و گرجستان ابتدا با لقب بیدخش (بدشخ) داشتند. بیدخش علاوه بر حکومت، ریاست اسواران ولایتی را هم عهده دار بوده است.

هزاربد: ارامنه در نامه ای که به به مهرنرسه صدراعظم یزدگرد دوم نوشته اند او را هزارپت ایران و انیران گفته اند.

فرمادار: فرمادار همان فرماندار است که در اصطلاح روحانیان زرتشتی به یکی از مقامات بزرگ گفته می شد.

وردبد: از مأموران عالیرتبه روحانی بوده (استاد عمل) که نمی توان حدود وظایفشان راتعیین کرد.

شهرب: همان شهربان، ساتراپ و والی است.

گنجور: همان خزانه دار سلطنتی است و نگهبان مسکوکات گهبد نام داشته است.

بازاربد: رئیس بازار محسوب می شده.

هیربذ:یعنی مربی و آتشبان و نگاهبان آتشکده ها در برهان قاطع خدمتکار آتش معنی شده. در هر صورت این سمت یکی از مناصب مهم و پس از موبدان موبد اعتبار و اهمیتی شایان داشته است.

هزاربد: را به صدراعظم ایران می گفتند.

دادور: هم احتمالاً یک مقام قضائی بوده وردبد و پرسته بد هم جزو مقامات روحانی بوده اند.

دبیر بد: رئیس دبیران

سپاهبد: رئیس جنگیان که فرمانده کل قوا نیز بوده و اختیارات او فراتر از یک فرمانده ارتش امروزی بوده است.

واسپوهران :در درجه دوم اهمیت و پس از شاهان محلی و منتسب به خانواده های با اهمیت بوده اند. هفت خانواده بودند که در زمان ساسانیان از بقیه مقدمتربودند. (کارن-سورن-اسپهبد-اسپندیاد-مهران-زیک) املاک واسپوهران در سراسر کشور ایران پراکنده بوده، مخصوصاً در ماد و پارت که مهد دولت اشکانی محسوب می شود و در ایالت پارس که منشأ دودمان ساسانی است. املاک خاندان های مزبور در این ایالات نزدیک بهم قرار داشت و تشکیل اقطاعات وسیعه و تیولات در آنجا ممکن نبود. ظاهراً همین نکته یکی از علل عمده ای بوده است که به تدریج تیولداران بزرگ را در طی دوره ساسانی مجبور کرد تا در زمره نجبا و اشراف درباری درآمدند و تا حدی وضع ملوک الطوایف را از دست دادند. اما تا زمانیکه جامعه قدیم باقی بود، واسپوهران علاقه و انتساب باستانی خود را با دیه (ویس) نگاهداشتند.

از مناصب مذکور دیگر درین سنگ نوشته: دژبد، نویدبد، نخجیربد، گرستبد، آخوربد، می دار، گرازبد، زندان بد می باشد.

فهرست ایالات شاهنشاهی ساسانی بر اساس سنگ نوشته زرتشت

سنگ نوشته شاپور با فهرستی از ایالاتی که به دولت ساسانی متعلق است آغاز می شود و نشان می دهد که شاهنشاهی شاپور بیشتر از آنچه که تاکنون تصور می شد وسعت داشته است مخصوصاً در مشرق و شمالشرقی. در مغرب، ارمنستان، گرجستان و تمام دره رود کُر تا معبر آلانان در قفقازیه به شاپور تعلق داشت. ایران در مشرق تا ایندوس وسعت داشته و شامل مکوران سند، کابل و قسمت اعظم مملکت سابق کوشان تا شهر پشاور (پیشاور) - که نام آنهم ذکرشده - بوده است. در شمالشرقی، سلطنت شاپور را تا سر حد کاش - یعنی کاشغر - شناخته بودند.

قسمت بعد سنگ نوشته تاریخ مختصر نبردهای با امپراتوری روم را در مدت بیست سال اول سلطنت شاپور که مقدم بر نصب سنگ نوشته بود، شرح می دهد. درآنجا نخست از حمله گردیانوس امپراتور، به بابل کمی بعد (Gordianus) از جلوس شاپور بر تخت شاهنشاهی بحث می کند. امپراتور روم شکست یافت و در جنگ کشته شد. سپاهیان رومی فیلیپ مشهور به عرب را به عنوان امپراتور روم اعلام کردند و این انتخابی نادرست بود. فیلیپ برای تقاضای عفو نزد شاپور آمد و پس از پرداخت فدیه ای به مبلغ نیم میلیون دینار طلا مرخص شد تا به کشور خویش بازگردد.

پس از چند سال صلح جنگی تازه بر سر ارمنستان که همواره سبب جنگ های ایران و روم بود روی داد. شاپور سپاهیان روم را مغلوب کرد و به سوریه حمله برد و به ساحل انطاکیه و در جنوب به حُمص رسید.

بر اثر این حمله خسارات بسیار وارد شد. رومیان همه قوای خود را برای انتقام گرد آوردند. اما بخت به رومیان روی ننمود. در سنگ نوشته فهرست مفصلی از ایالات رومی که سپاهیان را از آن ها جمع آوری کرده بودند درج شده است.

پس از جنگی بزرگ که جوار ادسا (اورفای جدید) سپاهیان رومی تلف شدند و سرداران ایشان- که امپراتور والرین هم در بین آنان بود- اسیر گردیدند. این شکست بزرگ ترین شکستی بود که ایرانیان بر رومیان وارد آورند و آن نتایج مهم تاریخی در پی داشت. این شکست دولت جوان ساسانی را به منزله اداره کننده دولتی جهانی و همدوش امپراتوری وسیع روم مستقر ساخت در هر حال از هنگام محاربه ادسا به بعد جنگ های بسیار بین این دو کشور روی داد ولی هرگز امیدواری کامل برای یکطرف ایجاد نشد که طرف دیگر را شکست دهد و بر او تسلط یابد این وضعی که برقرار شد مدت چهار قرن ثابت ماند. جنگ های دائم بین این دو دولت با اشتیاقی ناتمام صورت می گرفت و طرفین انتظار پیروزی نهائی نداشتند این جنگ ها طرفین را ضعیف کرد، و عاقبت به شکست هر دو در برابر عرب منجر شد.

شاپور پس از شرح تاریخ جنگ های خود با روم از قدرت خداوندی - که پیروزی خود را بدو نسبت می دهد - سپاسگزاری می کند. برای اظهار امتنان وی آتشکده های متعدد برپا می دارد و وقف می کند تا شعله های مقدس آن ها جاویدان بیاد حوادث بزرگ روزگار وی مشتعل باشد. هر روز در برابر این آتش ها نام همه کسانی را که در ایجاد دولت ساسانی شرکت و به نهضت ایران یاری کردند تا از صورت مملکتی ضعیف و پراکنده به شکل کشوری متحد محترم و مفتخر و مقتدر درآید با احترام یاد کنند.

نام این کسان در فهرستی طویل - که تقریباً نصف سنگ نوشته را فراگرفته - ذکر شده است. در نظر مورخ این فهرست اسامی و عناوین — که به نظر خسته کننده می آید — بزرگ ترین فایده را داراست. این فهرست شامل نام ها و مقامات همه اعضای خاندان شاهنشاهی از جد اعلای شاپور، ساسان به بعد است. در این صورت نه تنها نام صاحب منصبان دولت شاپور دیده می شود بلکه همچنین اسامی صاحب منصبانی که در زمان اردشیر و حتی بابک خدمت کرده بودندیادشده است تغییراتی در عناوین داده شده نشان می دهد که چگونه دولت ساسانی از صورت یک حکومت ایالتی بی اهمیت به سرعت وسعت یافته و به شکل دولتی جهانی درآمد.

روی همرفته این سنگ نوشته یکی از مهم ترین سنگ نوشته هایی است که تاکنون کشف شده است. سنگ نوشته مزبور نه تنها از لحاظ تاریخ ایران بلکه به منزله سندی در تاریخ جهان معتبر است، زیرا اتفاقاً دوره ای که سنگ نوشته بدان تعلق دارد قبلاً خصوصاً مبهم بود و نوشته های مورخان یونانی و رومی به هیچ وجه کافی نیست. در خصوص تاریخ ایران، پرتوی که این سنگ نوشته بمبادی دولت ساسانی می اندازد، با هیچ سنگ نوشته دیگری قابل مقایسه نیست. مبادی و اصول یک دولت غالباً بیشتر از تاریخ آن دولت پس از استقرار موفقیت آمیز موجب اطلاع و سودمند است ما حقیقتاً خوشبختیم که اکنون برای دو عصر مهم تاریخ ایران اسناد قدیمی داریم که مبادی و اصول آن دو دوره را روشن می سازد و آن سنگ نوشته بیستون و سنگ نوشته کعبه زرتشت است.

خلاصه می توان گفت که سنگ نوشته های پهلوی مهم ترین منابع تاریخ ساسانی است. آن ها مبادی دولت مزبور را که مبتنی بر سلسله مراتب بود آشکار می کنند و نشان می دهد چگونه و چرا اتحاد دولت و روحانیت صورت گرفت. مابسیار خوشبختیم که اکنون اسناد دست اول یعنی گفتارهای شاپور و کرتیر را دو مردی که مخصوصاً عهده دار تأسیس شاهنشاهی ساسانی بودند دارا هستیم.