کعبه زرتشت و تهدید فرونشست زمین

کعبه زرتشت به گواه باستان شناسان از معدود ساختمان های دوره هخامنشیان بوده که سالم باقی مانده است؛ ساختمانی مهم و مقدس که به تشخیص زمین شناسان اکنون در تهدید فرونشست است.

به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری ایسنا، کعبه زرتشت به گواه باستان شناسان از معدود ساختمان های دوره هخامنشیان بوده که سالم باقی مانده است؛ ساختمانی مهم و مقدس که به تشخیص زمین شناسان اکنون در تهدید فرونشست است. سنگ های آن متخلخل و ترک ها عمیق تر شده است. مویینگی که در سنگ های کف کعبه زرتشت پدید آمده نه تنها زمین شناسان که اکنون باستان شناسان را هم نگران کرده است. کعبه زرتشت در «نقش رستم» در استان فارس قرار دارد؛ در محوطه ای که آرامگاه شاهان هخامنشی بوده است. باستان شناسان معتقدند معماری این سازه به دوره هخامنشیان می ماند، اما درباره کاربری آن نظریه های مختلفی دارند. این مکعب مستطیل سنگی، هنوز رازهای کشف نشده بسیاری دارد.

کامیار عبدی، باستان شناس فارغ التحصیل از دانشگاه میشیگان و عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی که در تخت جمشید نیز فعالیت باستان شناسی داشته است، درباره کاربری کعبه زرتشت می گوید: ما می دانیم که سبک معماری این بنا به دوره هخامنشی تعلق دارد، ولی درباره کاربری آن نظریه های مختلفی مطرح است. مشابه همین بنا در پاسارگاد به نام «زندان سلیمان» وجود دارد، که البته وضع آن از کعبه زرتشت خراب تر است و نصف بیشتر آن ریخته است.

این باستان شناس با استناد به نظریه هایی که درباره کعبه زرتشت مطرح است، اظهار کرد: عده ای می گویند پیکر شاهان هخامنشی را تا زمان تکمیل آرامگاه در این بنا نگهداری می کردند. اما از آنجا که آرامگاه شاهان هخامنشی معمولا پیش از مرگ آنها تکمیل شده است و در ایران باستان اصلا مرحله ای برای آماده کردن جسد وجود نداشته و مثل مصری ها مومیایی نمی شده و جسد را در گور دخمه می گذاشتند، پس درباره این نظریه نمی توان چندان مطمئن بود.

این پژوهشگر اضافه می کند: نظریه دیگری مطرح است که این بنا محل نگهداری نسخه اصلی کتاب «اوستا» بوده است اما این نظریه هم در حد حدس و گمان است و مستنداتی که آن را تایید کند وجود ندارد.

عبدی می گوید: عده ای دیگر بر این باورند که این بنا آرامگاه شاپور ساسانی است، با توجه به اینکه کتیبه شاپور ساسانی روی آن حکاکی شده است، ولی این بنا معماری هخامنشی دارد و ساسانی نیست. بنابراین ما با قاطعیت نمی دانیم این بنا چیست و دقیقا چه کاربردی داشته است.

علیرضا عسگری چاوردی، باستان شناس و مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید نیز می گوید: کعبه زرتشت، آتشکده نیست اما برنامه های مذهبی در آن انجام می شد. مراسم دعا و نیایش پادشاه هخامنشی در کعبه زرتشت انجام می شد. از دوره ساسانی نیز گزارش هایی موجود است که نشان می دهد کتاب اوستا در داخل این بنا نگهداری می شد اما از دوره هخامنشی چنین مستنداتی نداریم. به هر روی، اینجا مهمترین بنای مذهبی شاهان هخامنشی بود. می گویند شاه جدید دو شبانه روز اعمال نیایشی را در این کعبه انجام می داد و وقتی بیرون می آمد چهر از یزدان داشت و بر تخت می نشست و مستقیم به کاخ صد ستون [در تخت جمشید] می رفت و بر تخت سلطنت می نشست و فرمانروایی را رسما اعلام و آغاز می کرد.

این باستان شناس همچنین می گوید: کعبه زرتشت تنها ساختمان دوره هخامنشی است که به این شکل سالم باقی مانده است.

در جداره بیرونی کعبه زرتشت کتیبه های زیادی به زبان ساسانی، اشکانی و یونانی دیده می شود که به گفته عسگری چاوردی، با ارزش ترین آنها به دوره ساسانی تعلق دارد. او می گوید: این کتیبه تاریخ مملکت است و کل جغرافیای ایران که حقانیت آن را در تاریخ اثبات می کند، در آن ثبت شده است.

با این وجود، کتیبه های کعبه زرتشت بدون هیچ محافظی رها شده و خطوط آن با گذر زمان و زیر آفتاب، باد و بارش باران و برف، کم رنگ و ناخوانا شده است.

باستان شناسان می گویند بنای کعبه زرتشت بیش از ۸۰ سال است که هیچ پایش، حفاظت و مرمتی نشده است. به گفته عگسری چاوردی، مدیر پایگاه تخت جمشید و نقش رستم، کارهایی که تا به حال در کعبه زرتشت انجام شده در جهت سامان دهی کلی بوده و شکاف ها و ترک هایی که اکنون در کعبه زرتشت ایجاد شده، خطرناک است.

در بدنه کعبه زرتشست به وضوع خط نفوذ آب دیده می شود، سنگ ها به ویژه در نزدیکی پنجره های روشنایی متلاشی شده و روی دیواره گیاه رویده و ترک های متعدد در سنگ های کف و جداره عمیق تر شده است. باستان شناسان تایید می کنند بیشتر ترک هایی که امروز روی بنای کعبه زرتشت دیده می شود تا چند سال پیش نبودند.

وضعیت کعبه زرتشت از نظر زمین شناسان نگران کننده تر است. حتی گروهی از اساتید دانشگاه شیراز که به دعوت پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در بهار ۱۴۰۳ به بررسی محوطه جهانی نقش رستم و علل آسیب های آن پرداختند و پدیده «فُروشست» را به جای تهدید فرونشست مطرح کردند و در گزارش خود اعلام داشتند «همه آثار صخره ای نقش رستم از خطر فرونشست مصون هستند»، نیز نسبت به وضعیت بنای سنگی کعبه زرتشت در نقش رستم ابراز نگرانی کرده اند.

آن ها در بازدیدی که بهار امسال از نقش رستم داشتند، مویینگی هایی را در بدنه خشتی اطراف سازه سنگی و در سنگ های کف کعبه دیده اند که به نظرشان این ترک طولیِ ممتد و ظریف گواه یک تهدید بزرگ می تواند باشد.

مهدی زارع، رییس مرکز پیش بینی زلزله و استاد زلزله شناسی نیز که به تازگی بررسی های میدانی از نقش رستم و کعبه زرتشت داشته است، اما در مقایسه با اساتید دانشگاه شیراز که معتقدند «فرونشست تأثیری بر آرامگاه پادشاهان هخامنشی که در کوه واقع شده اند و نقش برجسته های ساسانی صخره ای در نقش رستم ندارد»، پیش بینی های تلخی دارد. او بحران فرونشست زمین را در مرودشت جدی می داند و درباره تأثیرات خطرناک آن بر بناهای تاریخی هخامنشی و ساسانی هشدار می دهد و بر لزوم اقدام فوری برای مدیریت این بحران تأکید دارد.

این استاد زلزله شناسی به روزنامه اعتماد نیز گفته است: ما آسیب هایی که به محوطه کعبه زرتشت وارد شده را دیدیم. شکاف ها در محوطه کعبه زرتشت در حال گسترش است و البته شیوه برخورد با این شکاف ها تا امروز این بوده که روی شکاف ها را بپوشانند که این نحوه برخورد با شکاف، همان چیزی است که در زمین کشاورزی اتفاق می افتد اما محوطه کعبه زرتشت، زمین کشاورزی نبوده و بنابراین، پرکردن شکاف ها، روش منطقی و درستی نیست.

عسگری چاوردی، رئیس پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و نقش رستم که هم سو با نظر اساتید شیراز، معتقد است بحران فرونشست تاثیر چندانی در آرمگاه هخامنشی نداشته و بیشتر پدیده فروشُست در نقش رستم رخ داده است نیز در گفت وگویی که بهار ۱۴۰۳ با پایان فصل بارش ها در شیراز با جمعی از خبرنگاران داشت در پاسخ به این پرسش که ممکن است فرونشست در محوطه روی بنای سنگی کعبه زرتشت تاثیر بگذارد؟ گفت: دقیقا می تواند تاثیر بگذارد. اگر این بخش را سامان دهی نکنیم، ترک ها تا ۵ سال دیگر بزرگتر می شود. ترک ها در محلی که شاهدها نصب شده نیز عمیق تر شده و آنها را شکسته است. جدا از اینها، چند ترک مویینگی ادامه دار روی سنگ های کعبه وجود دارد که زمین شناس ها متوجه آن شده اند و نسبت به آن نگران شده اند، اگر این بنا سانتی متری حرکت کند خطرناک است، چون بلوک سنگی است. تشخیص زمین شناس ها [گروه اساتید دانشگاه شیراز] این بود که ترک های مویینگی که روی بنا و روی دیوارها در یک امتداد و در یک راسته ایجاد شده، بسیار خطرناک است و روی بنا تاثیر می گذارد.

چندی پیش در نقش رستم گمانه زنی هایی برای سامان دهی آب های سطحی انجام شد که بحث برانگیز شد. عسگری چاوردی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید که سرپرست کاوش های اخیر نقش رستم بود نیز در توجیه اقدامی که انجام شده است، گفته بود: پس از مطالعات اولیه، برنامه اکتشافی ژئوفیزیک، نقشه برداری و سپس در جهت انتقال آب های سطح الارضی و جلوگیری از آب گرفتگی محوطه نقش رستم تلاش شد همان شکاف های ایجاد شده در اثر رانش پاکسازی شوند، فروشست ها و هم فرونشست ها همراه با سطح بندی، شیب بندی، زهکشی و در نهایت احیاء بخشی از همان سیستم آب دوره هخامنشی و ساماندهی این محوطه انجام شود.

اما مهدی زارع، رییس مرکز پیش بینی زلزله و استاد زلزله شناسی پس از بررسی هایی که از شکاف طولی ایجاد شده در نقش رستم داشت معتقد است «این ترانشه غیراصولی» بوده و ابتدا برای کاوش های گروه باستان شناسی حفر شده و سپس برای انحراف و زهکشی آب توسعه یافته است و آن را عملاً «بلا اثر» دانسته و گفته است: تزریق سیمان در شکاف ها علاوه بر تخریب موضعی، تأثیر قابل توجهی در کاهش ریسک نشست زمین نداشته و نخواهد داشت.

زارع معتقد است با وجود ۷ هزار چاه غیر مجاز در منطقه مرودشت (با توجه به آمار رئیس کل دادگستری فارس در هفتم خردادماه ۱۴۰۳)، تغییر وضعیت کشاورزی و دامپروری در منطقه و ممنوعیت فعالیت هایی که منجر به مصرف شدید آب در دشت مرودشت می شوند، می تواند راه حلی منطقی برای کاهش سرعت فرونشست و در نهایت متوقف کردن فرونشست بیشتر است. این اقدام می تواند ریسک تخریب آثار تاریخی و باستانی را کاهش دهد.

توضیح تصاویر: این عکس ها در بهار ۱۴۰۳ پس از بارندگی ها گرفته شده است. عکس ها و ویدئو از سمیه حسنلو، خبرنگار ایسنا